Nga Viktor Malaj
“E vërteta është objekti i filozofisë por jo kurdoherë i filozofëve”- Xhon Çartën Kollins*
Në rrethanat e krijuara nga koronavirusi dhe kur rreth kësaj fatkeqësie natyrore po japin mendimet e tyre njerëz të ardhur nga fusha të ndryshme të dijes, shumica e tyre jo mjekë, e pashë të arsyeshme që në “studion” time modeste të bashkëbisedoj me akademikun Artan Arratia, një nga intelektualët që shprehet (prononcohet) thuajse çdo ditë rreth koronavirusit, por edhe problemeve të tjera që i interesojnë shoqërisë shqiptare.
Unë: Z. Arratia, nga shkrimet dhe intervistat tuaja më rezulton se për fenomene të tillë të rëndësishëm natyrore si tërmeti i nëntorit 2019 apo pandemia e tanishme e koronavirusit ju nuk i besoni specialistëve të fushave përkatëse, por i kërkoni zgjidhjet në abstraksionet filozofike. A është vërtetë kështu?
Z.Arratia: Filozofi Uitgenstain (Ludwig Wittgenstein) thotë se vetëm zakoni na bën të besojmë kot dhe pa asnjë arsye se ajo që ekziston tani do të ekzistojë edhe pas një sekonde. Shohim Malin e Dajtit. Kthejmë vështrimin drejt Durrësit dhe besojmë pa pikë dyshimi, por pa provë se përsëri, po ta rikthejmë kokën andej, Mali i Dajtit do të jetë po atje dhe nuk do të jetë tretur në dhe…
Unë: Mos do të thotë kjo që ne nuk duhet të besojmë asgjë, madje as në ekzistencën tonë, të familjes, shoqërisë, kombeve, shteteve apo vetë gjithësisë?
Z.Arratia: Siç ju thashë dhe siç e ka thënë filozofi im i preferuar që citova më lart, vetëm zakonet na bëjnë të besojmë në ekzistencën e objekteve dhe të natyrës edhe pse s’kemi asnjë provë për këtë.
Unë: Domethënë, ju besoni se Mali i Dajtit, Durrësi apo çdo hapësirë ose objekt natyror nuk ekziston realisht, por ekziston thjesht pse na është bërë neve shprehi ta shohim apo sepse “jemi mësuar” me pamjen e tij?
Z.Arratia: Pikërisht këtë doja të thoja. Eh, Uitgenstain! Sa janë mobilizuar kundër teje! Ti ke pasur të drejtë.
Unë: A nuk ju duket se keni rënë plotësisht në pozitat e idealizmit subjektiv dhe sidomos përbërësit të tij fenomenalizmit që pohonin se objektet fizike nuk mund të thuhet se ekzistojnë veçse si fenomene perceptuale dhe se realiteti objektiv varet tërësisht nga mendjet e subjekteve që e përceptojnë atë?
Z.Arratia: Pse, me materializmin dialektik dhe historik do të vazhdojmë ne akoma, i cili besonte dhe propagandonte se bota ekziston jashtë nesh dhe pavarësisht nga ne? Ja, t’ju jap një shembull konkret të sotëm. Shohim qytete pa këmbë njeriu, i rrimë njëri-tjetrit larg, kemi frikë t’iu afrohemi të tjerëve nga frika se të tjerët janë vetë vdekja!!! Çudi më të madhe nuk do të kishim imagjinuar… Prandaj, nuk thoshte kot filozofi i madh Bergsoni: mos i përbuzni të çmendurit !
Unë: Duket qartë që ju jeni adhurues i Xhorxh Berklit që mohonte ekzistencën e substancave materiale dhe pohonte se objekte si tryeza, karriget, shtëpia etj. janë veçse ide në mendjet e atyre që i përceptojnë dhe nuk mund të ekzistojnë po s’u perceptuan. Gjithashtu ju i besoni edhe Henri Bergsonit dhe Filozofisë Kontinentale që mohojnë konkluzionet se shkencat e natyrës janë më të saktat në kuptimin e fenomeneve natyrore.
Z.Arratia: I konsideroj mendimet e tyre si kulmin e arritjeve filozofike dhe unë, si filozof, pajtohem plotësisht me ta.
Unë: Pra, ju jeni i bindur se ekzistenca e Malit të Dajtit prej mijëra vitesh aty ku është sot dhe “mostretja e tij në dhe” asnjëherë nuk përbën provë që ne të besojmë se, edhe po të kthejmë kokën pas një sekonde, ai do të jetë aty apo, meqë Berkli, Berngson etj. s’e kanë parë kurrë ai nuk ekziston? Gjithashtu, duket se ju nuk besoni as në ekzistencën e koronavirusit?
Z.Arratia: Unë besoj se vetëm filozofia dhe filozofët, sidomos ata të specializuar në fushën e komunikimit, mund t’iu japin përgjigje problemeve themelore që shqetësojnë njerëzimin. Nuk mundet që shkencëtarët e shkencave të natyrës, si sizmiologët apo mjekët epidemiologë të na mësojnë rreth fenomeneve natyrore si tërmetet apo sëmundjet virale. Kur ra tërmeti, kishte ca që bënin profetin dhe thoshin: keni për të parë, nuk do të bjerë më… Hiqeshin si optimistë dhe dukej sikur dinin gjithçka…Qesharake! …Llogaritë i kishin bërë mirë kodoshat sepse nëse tërmeti nuk binte, atyre iu dilte fjala. Nëse tërmeti binte përsëri i fortë, na çonte në dreq të gjithëve dhe atyre nuk kishte më kush t’iu thoshte: More kodosha, ju na thatë se nuk do të binte më! Luanin me qarin duke bërë shkencëtarin. Poker! Pra, në çdo rast fjala do t’iu dilte… Të njëjtën gjë tani! Bëjnë përsëri tautologjira dhe tallen me opinionin publik. Tani thonë: Koronavirusi do të mundet patjetër! Si tërmeti!… Pa studime, pa prova, pa shkencë deklarojnë: virusi do të mundet! Po nuk u mund dhe, larg qoftë, na zhduk, kush do iu thotë: Pse na gënjyet ?… Prandaj thonë fjalinë më idiote të mundshme në planin logjik: Koronavirusi do të shporret! E deklarova unë për të gjithë botën! Qesharake! Gjykime tautologjike të nivelit më mediokër… Çfarë fatkeqësie! A thua se e bëjnë të na japin optimizëm. Se na dinë spurdhjakë!… Virusi, sigurisht do të mundet!
Unë: Me një fjalë, ju thoni se gjërat dhe fenomenet ekzistojnë vetëm kur dhe sepse i shohim ne dhe si i përceptojmë ne dhe se ato gjëra, sende, fenomene apo njerëz që s’i shohim ne nuk kanë ekzistuar dhe as ekzistojnë. A mos duhet që edhe shkencat e historisë, gjeografisë, gjeologjisë, kimisë, fizikës etj. të mos i besojmë thjesht sepse nuk i kemi jetuar e përjetuar objektet e studimit të tyre apo sepse nuk i përceptojmë dot ashtu si na i paraqesin studimet e kryera? A mendoni se ne kemi prova të besojmë se jemi sot ata që ishim dje apo para një sekonde apo, krejt kot, pa arsye dhe pa prova marrim mundimin të kthejmë kokën nga pasqyra për të verifikuar ekzistencën dhe shëmbëlltyrën tonë?
Z.Arratia: Ne nuk jemi asnjëherë ata që jemi dhe nuk kemi as prova as arsye të besojmë se jemi sot ata që ishim dje apo se do të jemi të tillë edhe pas një sekonde. Si mund ta dimë se e dimë?
Unë: Konkluzionet rreth tërmetit na i kanë dhënë sizmiologët tanë më të mirë dhe ata të botës, të cilët, bazuar në studimet shkencore shekullore dhe në përvojën shekullore, na shpjegojnë shkaqet e tërmeteve dhe arsyet se pse pas goditjes fatale mund të ketë vetëm paslëkundje dhe jo një tërmet të dytë. Unë nuk besoj se ata janë kodoshë që i kanë bërë llogaritë që, duke ia futur kot, të dalin gjithësesi të fituar. Megjithëse ju nuk i besoni historisë dhe as shkencave natyrore, përveç filozofëve të idealizmit subjektiv dhe infinitizmit, historia e shkruar njerëzore nuk njeh asnjë rast që të ketë rënë një tërmet dhe të ketë zhdukur 100% popullsinë e globit, kështu që sizmiologët tanë nuk mund të llogarisnin se po të binte një tërmet tjetër nuk do të kishte kush iu kërkonte llogari për pohimet e tyre “të gabuara”. Pra, këta duket se janë shkencëtarë dhe jo kodoshë, janë dijetarë që bëjnë shkencëtarin dhe nuk luajnë poker me fenomenet e natyrës.
E njëjta gjë mund të thuhet edhe për koronavirusin. Konkluzionet dhe këshillat e specialistëve përkatës bazohen në përvojën e kaluar të njerëzimit dhe në bagazhin gjigant të studimeve mbarëbotërore dhe, duke bërë krahasimet shkencore abstraktive arrijnë në përfundimin realist dhe optimist se koronavirusi do të mposhtet. Unë nuk besoj se ata po tallen me opinionin publik pasi janë personalitete shkencore dhe individë dinjitozë që nuk e kanë mbështetur jetën dhe karrierën e tyre në talljet, por në përkushtimin ndaj dijeve.
Në ato që thatë vihet re një kontradiktë themelore e cila i rrëzon pretendimet tuaja filozofike. Edhe pse i konsideroni idiote, qesharake dhe mediokre pohimet e tyre se “Koronavirusi do të shporret”, ju, në fund pohoni vetë se “Virusi, sigurisht do të mundet!”. Si filozof ju kuptova z. Arratia, po si njeri i arsyeshëm a besoni ju se këta specialistë duhej të na thoshin: nuk kemi ç’i bëjmë këtij virusi, bëni ç’të doni, nuk keni shpëtim!?
Z.Arratia: Unë e trajtoj problemin nga ana filozofike dhe konkluzioni im ndryshon shumë nga ai i shkencëtarëve të asaj fushe. Përderisa filozofia është mbretëresha e shkencave edhe mendimet e mija qëndrojnë mbi çdo mendim tjetër shkencor.
Unë: Nga ato çfarë keni shprehur del se ju jeni kundër masave kufizuese që ka ndërmarrë qeveria shqiptare. Në një vend ju thoni se “Dikur shqiptarin e çonin me tanke të punonte me detyrim, tani në kohë epidemie e detyrojnë me tanke të mos punojë por të mbyllet në shtëpi”. Megjithëse jam më i ri se ju, unë as kam parë dhe as dëgjuar ndonjëherë që ndonjë regjim t’i ketë çuar shqiptarët me tanke për të punuar.
Z.Arratia: Erdhën zboret ushtarake ku ne përgatiteshim për një armik imagjinar duke bërë alarme, duke mësuar Artin Ushtarak në shkolla, duke parakaluar etj. Një armik që nuk vinte kurrë, nuk kishte pse të vinte dhe as dihej përse duhej të vinte.
Unë: Megjithëse nuk iu përgjigjët pyetjes time, a nuk keni ju asnjë dijeni rreth Luftës së Ftohtë dhe shumave marramendëse që shumica e vendeve të botës dhe, kryesisht, superfuqitë shpenzonin dhe ende shpenzojnë për ushtrinë? Po rreth pushtimeve dhe masakrave në Kore, Vietnam, Kamboxhia, Hungari apo Çekosllovaki a keni lexuar ndonjëherë? A keni pasur mundësi të lexoni libra dhe shkrime ku autorë amerikanë dhe anglezë tregojnë planet, përgatitjet dhe përpjekjet për subversion të brendshëm apo agresion të jashtëm kundër Shqipërisë? Besoj të keni pasur rastin të lexoni edhe pohimet e Toni Bler-it para pak vitesh lidhur me këto raporte dhe plane. A nuk e dini ju si filozof se armiku është kurdoherë sa real aq edhe imagjinar në aspektin e përgatitjes kundër tij? A është e mundur që në mes të Luftës së Ftohtë por edhe “të nxehtë”, Shqipëria të mos kishte asnjë armik, ndryshe nga gjithë vendet e tjera që stërviteshin dhe stërviten ende ethshëm? Po Zvicra dhe Suedia që bëjnë zbore dhe perfeksionojnë armatimet edhe sot, çfarë armiqsh realë kanë dhe pse duhet t’i kenë? A besoni ju se të marrësh çadrën me vete kur është vranët, pavarësisht nëse do të bjerë apo jo shi, është e kotë dhe marrëzi?
Z.Arratia: Unë i studioj gjërat dhe fenomenet në aspektin filozofik ku ju dhe shumica e popullit as nuk arrini t’i kuptoni. Faktet dhe historia mua nuk më interesojnë. Më mjafton filozofia.
Unë: Po lidhur me përmirësimet kohët e fundit të Kodit Penal lidhur me sjelljet qytetare gjatë epidemive çfarë mendoni?
Z.Arratia: Nëse Kuvendi i Shqipërisë kalon ligjin që dënon të sëmurët, të cilët infektojnë të tjerët, ne kemi ligjin e parë eugjenik dhe genocidist në këto 30 vjet… Po ata që duan t’iu ngjisin virusin e budallallëkut të tjerëve? Me ata si do të bëjmë? Dhe ne dënojmë me ligj dikë se është i sëmurë. Dënojmë, seleksionojmë, eleminojmë nga hapësira publike të sëmurët. Çfarë ka eugjenizmi që kërkon seleksionimin e racave të pastra dhe genocidi ndaj të sëmurëve më shumë se kaq?… Kjo i hap rrugë mbledhjes së të gjithë të sëmurëve në kampe përqëndrimi ku të rrinë me njëri-tjetrin.. .Ne jemi të fajshëm sepse jemi të sëmurë.
Unë: E di se sofizmi ka qënë një rrymë e lashtë filozofike e cila, përfundimish, u zvetënua, por nuk e kuptoj se si mundet një filozof i shekullit të 21-të të përdor sofizmin si mjet i shtrembërimit të së vërtetës në shërbim të pasioneve politike apo sepse bëhet skllav i ekzebicionizmit dhe narcizmit të vet. Gjithashtu, nuk e di se deri ku arrinë njohuritë tuaja juridike, por, siç thuhet qartë në shtesat ligjore, nuk parashikohen penalizime e dënime për njerëzit thjesht pse janë të sëmurë dhe, aq më pak, siç aludoni ju, për shkak të përkatësisë etnike, kombëtare, racore, fetare apo politike. Dispozitat e shtuara e bëjnë të qartë se individi dënohet vetëm atëherë kur e di se është i infektuar, ngaqë analizat mjekësore i kanë treguar se është me koronavirus dhe se, për të shmangur infektimin e të tjerëve, duhet të rrijë në karantinë derisa të shërohet. Ligji e dënon sepse, megjithëse i di këto, bën të kundërtën. Pra del del jashtë, kontakton njerëz dhe i infekton ata duke iu shkaktuar edhe vdekjen. Ky i sëmurë mund të jetë shqiptar apo i huaj, mashkull apo femër, kryqtar a dintar, i djathtë apo i majtë etj. ashtu siç mund të jetë i pashëm dhe budalla apo i shëmtuar dhe inteligjent. Nuk janë karakteristikat fizike e mendore dhe as përkatësitë e grupit që e dënojnë (penalizojnë), por përhapja me dashje apo nga pakujdesia e sëmundjes tek anëtarët e bashkësisë që i përket, ndan me ta vendbanimin apo vendin e punës.
Për sa i takon “virusit të budallallëkut” që përmendni, ai, fatkeqësisht, e ka shoqëruar njeriun qysh në fillesat e njerëzimit dhe prej tij nuk janë të imunizuar as barinjtë dhe as akademikët. Fatkeqësisht! Ligji nuk bën fajtorë ata që janë të sëmurë por ata të sëmurë që, me vetëdije, infektojnë dhe sëmurin shoqërinë.
Z.Arratia: Në aspektin filozofik, kjo varet se si interpretohet dhe zbatohet.
Unë: Meqë jemi këtu, si e interpretoni ju si filozof thënien e z. Fatos Lubonja se “99% e shqiptarëve, t’iu thuash se do ju vë gjobë dhe do ju marr patentën, binden. Nuk mundet që për një pakicë të dënosh një shumicë!” ?
Z.Arratia: Z. Lubonja e vlerësoj lart për mendimet e tij të çmuara.
Unë: Meqë flisni për arsyen dhe arsyetimin, a mendoni ju se është brenda logjikës që, ndërsa ligji ndëshkon ata që s’i binden atij, pra 1% të popullsisë (siç pohon me të drejtë Lubonja), a mund të pohohet se ligji do të ndëshkojë shumicën, siç e përfundon Lubonja?
Z.Arratia: Nuk më pëlqen të komentoj gazetarët dhe analistët sepse kanë mendimet e tyre.
Unë: Ç’mendim keni për pretendimin e znj. Hajdari se “Ndryshimet ligjore janë të njëanshme” dhe për pohimin e z. Bujar Nishani se “Kjo është një çmenduri pushtetarësh që konsiderojnë një person që sëmuret si kriminel dhe parashikojnë dënimin e tij me burg”?
Z.Arratia: Figura të tilla si Hajdari, Ndoka, Nishani etj. janë asete intelektuale kombëtare dhe ne, si Akademi e Shkencave, iu referohemi shpesh atyre në përpunimin e mendimit tonë shkencor. Jo më kot, mendimet e tyre përputhen me konkluzionet e mija.
Unë: Në një studio televizive keni pohuar: “Për mua, norma etike nuk është një normë universale por është një normë segmentare, konjunkturale, kontekstuale…Unë e adhuroj një gazetar që tregon arrogancë ndaj çdo pushtetari, përfshi edhe Kryeministrin. Do të doja që Kryeministri të mos përdorte asnjë nga këto taktika sepse ai ka një status tjetër. Në logjikat e komunikimit, çdo formë dhe çdo teknikë e të folurit varet nga statusi“.
Duke u nisur nga sa thoni ju, a mendoni se Albert Ajnshtajni e kishte gabim kur thoshte se “Relativiteti gjen zbatim në fizikë por jo në etikë” dhe a besoni ju se normat dhe kodet etike duhet të jenë po aq të shumtë sa ç’kemi individë në rruzullin tokësor? Nëse po, atëherë edhe fjalori brutal, parak, fyes dhe kanosës i z. Berisha do të duhej të justifikohej prej tij dhe çetës që e ndjek. Rrjedhimisht, kërcënimet e tij për vrasjen e kundërshtarëve politikë dhe fyerjet e llojit: “lavire bulevardi, horr bulevardi, i ke nënën dhe motrën prostituta, rruspi, bushtër” etj. do të kishin të njëjtin status si pohimi i Kryeministrit aktual se “nuk keni parë gjë akoma” apo “ku je Pamela!” etj.
Z.Arratia: Ajnshtajni ka qenë fizikan dhe jo filozof dhe prandaj nuk e njihte mirë etikën ndërsa z. Berisha ka qenë dhe mbetet burrë shteti.
Unë: Në të njëjtën studio televizive ju keni thënë se “Ju (gazetarët) përfaqsoni opinionin publik që është forca më e madhe, më legjitime në një shoqëri demokratike se çdo pushtetar i përcaktuar… Një zyrtar ftohet nga gazetarët sepse konsiderohet i fajshëm që ka diçka për të fshehur“. Unë kam besuar se në studiot televizive ftohen njerëz fajtorë e të pafajshëm, se gjithkush konsiderohet i pafajshëm derisa i provohet fajsia me vendim gjykate të formës së prerë dhe se studiot televizive nuk janë as dhoma hetimore dhe as salla gjykatash. Po ashtu, unë e kam të pamundur të besoj se një apo disa gazetarë, të pavotuar nga populli, por të punësuar nga bosët e medias, jo rrallë të implikuar në veprimtari të paligjshme, qenkan përfaqsuesit e opinionit publik dhe se të tillë nuk qenkan politikanët e ftuar dhe të zgjedhur nga populli. A besoni ju se, p.sh. gazetari inteligjent Çim Peka përfaqson opinionin publik më shumë se z. Basha?
Z.Arratia: Unë nuk merrem me emra të veçantë por vlerësoj lart rolin e gazetarëve.
Unë: Ju faleminderit z. Arratia që ia fusni si ju vjen për mbarë. Jemi të mbyllur për shkak të pandemisë dhe kemi nevojë të largojmë mërzinë dhe mendime tuaja të vyera na ndihmojnë. Vërtet është e vlefshme këshilla e Bergsonit: Mos i përbuzni të çmendurit!
* John Churton Collins, ish-gazetar, eseist dhe kritik letrar anglez.
(Gazeta DITA)