Të hënën, më 17 shtator, një sërë retorikash tronditën gjyqin e Hashim Thaçit dhe tre të bashkëpandehurve të tjerë me të në Gjykatën Speciale të Kosovës në Hagë, ndërsa mbrojtja paraqiti dëshmitarin e saj të parë, James Rubin, një ish-Ndihmës Sekretar i Shtetit i SHBA-së nga viti 1997 deri në vitin 2000.
Nga Dean B. Pineles*
Të hënën, më 17 shtator, një sërë retorikash tronditën gjyqin e Hashim Thaçit dhe tre të bashkëpandehurve të tjerë me të në Gjykatën Speciale të Kosovës në Hagë, ndërsa mbrojtja paraqiti dëshmitarin e saj të parë, James Rubin, një ish-Ndihmës Sekretar i Shtetit i SHBA-së nga viti 1997 deri në vitin 2000.
Më në fund erdhi koha që mbrojtja të parashtrojë çështjen e saj, pas dy vitesh të plota provash nga prokuroria, nga prilli 2023 deri në prill 2025, dhe pas gati pesë vitesh paraburgimi për secilin prej katër të pandehurve, që nga fillimi i nëntorit 2020.
Kjo ndodhi pas demonstratave masive në Prishtinë më 7 gusht dhe jashtë gjykatës në Hagë më 14 shtator, ku protestuesit shprehën mbështetje të fortë për të pandehurit si luftëtarë të lirisë dhe çlirimtarë, jo kriminelë lufte, dhe e bënë të qartë kundërshtimin e tyre të flaktë ndaj Dhomave të Specializuara të Kosovës. E gjithë kjo krijoi një atmosferë tensioni rreth procedurave të gjyqit. Strategjia e mbrojtjes do të jetë të minojë teorinë e Zyrës së Prokurorit të Specializuar, ZPS, e cila përfshin sa vijon:
UÇK-ja ishte e strukturuar mirë dhe hierarkike;
Të pandehurit ishin në nivelin më të lartë të strukturës, me përgjegjësi komanduese;
Ata u angazhuan në një ndërmarrje të përbashkët kriminale midis tyre dhe të tjerëve për të kontrolluar Kosovën përmes frikës, kërcënimit dhe kryerjes së krimeve të tmerrshme kundër serbëve, kundërshtarëve shqiptarë dhe grupeve të ndryshme minoritare në të gjithë Kosovën dhe Shqipërinë veriore, nga marsi 1998 deri në shtator 1999;
Këto krime përbënin krime lufte dhe krime kundër njerëzimit, duke përfshirë trajtim mizor, arrestim dhe ndalim të paligjshëm, zhdukje me forcë, tortura dhe vrasje të rreth 100 personave.
ZPS-ja, gjatë prezantimit të provave dyvjeçare, thirri 125 dëshmitarë, shumë prej të cilëve ishin të mbrojtur dhe nuk dëshmuan publikisht, për të provuar ndodhjen e këtyre krimeve dhe përgjegjësinë e të pandehurve. Gjykata gjithashtu mori qindra prova materiale dhe mijëra faqe dokumente, duke përfshirë dokumente nga Serbia. Kishte gjithashtu 155 viktima të emëruara si pjesëmarrës në procedurë.
James Rubin u thirr si dëshmitar i Hashim Thaçit dhe dëshmia e tij, e cila zgjati tre ditë, i sfidoi drejtpërdrejt pikat kyçe të çështjes së prokurorisë.
Ai e njohu Thaçin personalisht kur ishte asistent kryesor i Sekretares së Shtetit, Madeline Albright, në konferencën e paqes në Rambuje në fillim të vitit 1999. Në atë kohë, SHBA-ja dite shumë pak për UÇK-në, e cila më parë ishte parë si një organizatë terroriste.
Rubin dhe Thaçi, i cili ishte kreu i delegacionit shqiptar, ishin pothuajse në të njëjtën moshë të re, dhe të dy burrat zhvilluan një marrëdhënie produktive, ndërsa Rubin e pyeti për strukturën e UÇK-së dhe rolin e Thaçit brenda saj.
Ai përcaktoi se Thaçi ishte një “njeriu kryesor” për një UÇK të shpërndarë, e cila ishte organizuar në mënyrë të rastësishme që nga themelet, dhe se Thaçi nuk kishte autoritet organizativ ose vendimmarrës; vendimet diktoheshin nga komandantët në terren dhe Thaçi vepronte vetëm sipas vendimeve dhe udhëzimeve të tyre.
Menjëherë pas rënies së procesit të paqes, për shkak të kokëfortësisë së delegacionit serb, NATO-ja filloi fushatën e saj 78-ditore të bombardimeve në mars 1999, gjë e cila solli humbjen e Sllobodan Millosheviçit dhe forcave të tij serbe të etura për gjak në qershor 1999. Presidenti amerikan Bill Clinton dhe Madeline Albright ishin arkitektët kryesorë të kësaj fushate.
Më pas Albright i ngarkoi Rubin-it detyrën për të ndihmuar në negocimin e demilitarizimit të UÇK-së, e cila rezultoi e suksesshme. Gjatë kësaj periudhe, ai punoi përsëri ngushtë me Thaçin dhe ra në kontakt me komandantët ushtarakë në terren, të cilët ishin shumë më të vjetër se Thaçi. Rubin përcaktoi përsëri se Thaçi nuk kishte përgjegjësi komanduese, apo edhe njohuritë ose aftësitë e kërkuara për një përgjegjësi të tillë.
Dhe ndërsa Rubini shqyrtonte të gjitha raportet e lajmeve dhe raportet e inteligjencës nga terreni çdo ditë, ai nuk ishte kurrë në dijeni të ndonjë krimi të kryer nga UÇK-ja, siç përshkruhet në aktakuzë.
Akuza të tilla u shqyrtuan me kujdes nga avokatët, oficerët e inteligjencës, njësia e krimeve të luftës dhe të tjerë, por nuk u vërtetuan kurrë. Rubin vendosi që kosovarët ishin “në anën e engjëjve” në luftën për çlirimin e tyre ndërsa masakroheshin nga serbët.
Rubin ishte gjithashtu shumë kritik ndaj Dhomave të Specializuara të Kosovës për mbajtjen e Thaçit në paraburgim, edhe pse, pasi mësoi për aktakuzën, Thaçi ishte kthyer nga rruga e tij për një takim me presidentin e SHBA-së Trump në Shtëpinë e Bardhë. Më vonë ai dha dorëheqjen si president dhe u dorëzua vullnetarisht në gjykatë.
Pas dëshmisë së Rubin-it, prokurori sfidoi kujtimet dhe besueshmërinë e tij, ndër të tjera, duke iu referuar raporteve të lajmeve të viteve 1998 dhe 1999 rreth mizorive të UÇK-së, për të cilat Rubin mund të mos ketë qenë në dijeni ose t’i ketë harruar. Kjo e vuri në pikëpyetje deklaratën e Rubin-it se UÇK-ja ishte në anën e engjëjve.
Pavarësisht kësaj, pretendimet e tij në emër të Thaçit patën jehonë pozitive midis rrjeteve të veteranëve të UÇK-së, ndërsa gjeneruan publicitet të gjerë mediatik në Kosovë dhe Evropën Perëndimore.
Rubin dhe Thaçi e ruajtën marrëdhënien e tyre pas luftës dhe u takuan për herë të fundit në vitin 2020, përpara se Thaçi të urdhërohej të paraburgosej. Nga viti 2018 deri në vitin 2020, ndërsa Thaçi ishte president i Kosovës, Rubin punoi për një firmë lobimi në Uashington që kishte një kontratë me zyrën e presidentit të Kosovës për të provuar të përmirësonte marrëdhëniet me Serbinë.
Mbrojtja planifikon të paraqesë më shumë dëshmitarë dhe do të ketë kohë deri në fillim të nëntorit për të përfunduar çështjen e saj. Pas Rubin, u thirr një dëshmitar i dytë i mbrojtjes, Paul Williams, i cili gjithashtu dëshmoi për mungesën e një UÇK-je të strukturuar dhe të organizuar mirë, duke i bërë jehonë Rubin-it në këtë drejtim.
Rubin është intervistuar që atëherë nga media e Kosovës dhe ka mbajtur qëndrimin e tij të fortë në lidhje me pafajësinë e Thaçit. Ai tha se akuzat kundër tij janë “absolutisht” të rreme sepse nuk kishte zinxhir vertikal komandues dhe se një përcaktim fajtor do të përbënte fajësim kolektiv për shqiptarët (në luftën e tyre çlirimtare). Ai shpreson të ketë mundësinë të shtrëngojë duart me Thaçin kur të lirohet nga burgu.
Pas përfundimit të mbrojtjes, paneli prej tre gjyqtarësh do të ketë tre muaj kohë për të dhënë vendimin e tij për secilën nga akuzat për secilin prej të pandehurve.
Kryetari i trupit gjykues, Charles Smith II, nga shteti amerikan i Ajouës, është shumë i respektuar dhe me përvojë, pasi ka shërbyer si kryetar i gjykatës në Misionin e Bashkimit Evropian për Sundimin e Ligjit në Kosovë, EULEX, për disa vite para emërimit të tij në Dhomat e Specializuara të Kosovës.
Kam punuar ngushtë me gjyqtarin Smith, kur isha edhe gjyqtar në EULEX, dhe kam besim të plotë në aftësitë e tij gjyqësore. Ai nuk ka gjasa të ndikohet nga konsideratat e ashpra politike që rrethojnë çështjen dhe gjykatën.
Megjithatë, jam i sigurt se presioni do të ndihet. Në këtë drejtim, mund të flas nga përvoja ime në Kosovë, duke qenë anëtar i shumë paneleve prej tre gjyqtarësh që gjykonin çështje të rënda, përfshirë çështjen e krimeve të luftës kundër Fatmir Limajt dhe nëntë veteranëve të tjerë të UÇK-së.
Salla e gjyqit ishte gjithmonë e mbushur me mbështetës të të pandehurve dhe e patrulluar nga një ekip i armatosur SËAT. Dhe rrugët jashtë ishin plot me mbështetës dhe oficerë policie të armatosur. Tensioni ndihej dhe presioni ishte i vështirë për t’u shpërfillur.
Gjyqtarët këtu do të duhet të shqyrtojnë të gjitha provat nga të dyja palët për të përcaktuar faktet dhe ligjin e zbatueshëm në lidhje me strukturën e UÇK-së dhe rolet e të pandehurve brenda saj, dhe në fund të vendosin nëse Zyra e Prokurorit të Specializuar ka vërtetuar disa ose të gjitha akuzat e saj përtej çdo dyshimi të arsyeshëm.
Prova përtej çdo dyshimi të arsyeshëm është standardi më i lartë në sistemin e drejtësisë penale. Nëse ka një dyshim të arsyeshëm në lidhje me ndonjë nga akuzat, atëherë prokuroria nuk e ka përmbushur barrën e saj të lartë, duke kërkuar lirimin nga akuza.
Në përcaktimin e fakteve, një konsideratë e rëndësishme është besueshmëria e dëshmitarëve. A duhet t’i besohet dëshmisë së tyre, ose ndonjë pjese të saj, apo jo? Ky përcaktim përfshin shumë faktorë, siç demonstrohet nga dëshmia e James Rubin.
Cilat faktorë mund të marrin në konsideratë gjyqtarët?
A i dha Rubin-it përvoja e tij si diplomat amerikan në nivelin më të lartë prezumimin e besueshmërisë?
A i dha atij besueshmëri marrëveshja e Departamentit të Shtetit të SHBA-së për ta lejuar atë të dëshmojë?
A pati ai mundësinë të bashkëveprojë me Thaçin në një mënyrë të tillë që të nxjerrë një mendim të saktë në lidhje me strukturën e UÇK-së dhe pozicionin e Thaçit brenda saj?
A tregoi ai kujtesë të besueshme pas gjithë këtyre viteve?
A ishte dëshmia e tij në përputhje apo në kundërshtim me provat e tjera të besueshme në këtë çështje?
A ishte sjellja e tij në bankën e dëshmitarëve koherente me të vërtetën?
A kishte ai ndonjë paragjykim që mund të ndikonte në besueshmërinë e dëshmisë së tij?
Sigurisht, në përcaktimin e besueshmërisë, gjyqtarët do të duhet të marrin në konsideratë si marrjen në pyetje të drejtpërdrejtë ashtu edhe marrjen në pyetje të tërthortë.
Vendimi i gjykatës, cilido qoftë ai, do të ketë pasoja të rëndësishme përtej ligjshmërisë së çështjes. Nëse Thaçi dhe të tjerët shpallen fajtorë për disa ose të gjitha akuzat, kjo do të krijojë kaos në Kosovë, pasi lufta e tyre për liri do të etiketohet si një ndërmarrje e përbashkët kriminale. Ky rezultat vështirë se do të krijojë “pajtim” brenda shoqërisë së Kosovës, e cila ishte një nga arsyet kryesore për krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës.
Një vendim fajësie do të jetë gjithashtu në favor të zyrtarëve serbë, të cilët do të ishin të kënaqur të shmangnin përgjegjësinë për mizoritë e shumta të kryera nga forcat serbe në sipërmarrjen e përbashkët kriminale të UÇK-së.
Lirimet nga akuzat, nga ana tjetër, do të priten me gëzim në Kosovë, por do të vënë në pikëpyetje krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës, ku aktualisht janë të punësuar rreth 280 vetë staf mbështetës ndërkombëtar dhe e cila ka pasur buxhete që arrijnë në total qindra miliona euro.
Por pavarësisht vendimit, është praktikisht e sigurt se do të ketë një apel nga Zyra e Prokurorit të Specializuar ose mbrojtja, ose të dyja, kështu që çështja ka të ngjarë të vazhdojë për një kohë të pacaktuar.
*Gjyqtari Dean B. Pineles është diplomuar në Brown University, Boston University Law School dhe Kennedy School of Government në Universitetin e Harvardit. Ai ka shërbyer si gjyqtar ndërkombëtar me EULEX-in nga viti 2011 deri në vitin 2013. Përveç se në Kosovë, ai ka eksperiencë në sundimin e ligjit edhe në vende të tjera. Libri i tij “A Judicial Odyssey, From Vermont to Russia, Kazakhstan and Georgia, then on to War Crimes and Organ Trafficking in Kosovo” u botua nga Rootstock Publishers, Montpelier, Vermont (2022).
