Jo shumë kohë më parë, njerëzit në mbarë botën mund të hidhnin shikimin nga Evropa dhe Amerika për të parë se rritja ekonomike, drejtësia sociale dhe liria politike jo vetëm që janë të pajtueshme, por edhe përforcojnë njëra-tjetrën. Ndërsa autoritarizmi është në rritje në të dyja vendet, mund të gjenden modele demokratike edhe gjetkë.
Nga Dani Rodrik
Adoleshencën time e kalova në Stamboll dhe pata fatin të isha pjesë e një brezi që kishte modele demokratike përreth. Vendet evropiane si Britania, Franca, Gjermania dhe Suedia ushqyen aspiratat tona për mirëqenie dhe demokraci, duke na dhënë shpresë për të ardhmen e shtetit tonë të papërsosur. Përvojat e këtyre vendeve na treguan se rritja ekonomike, drejtësia sociale dhe liria politike jo vetëm që ishin të përputhshme, por edhe që forconin njëra-tjetrën.
Por ku do të drejtohen të rinjtë e sotëm për të gjetur një mesazh po aq shpresëdhënës? Dikur, demokracia liberale dukej se ishte e destinuar të bëhej vala e së ardhmes. Por tani, regresi demokratik është bërë një fenomen global, me Amerikën e Donald Trump si shembullin më të dukshëm dhe dramatik. Që nga fillimi i viteve 2010, “autokracitë elektorale” – regjime që mbajnë zgjedhje periodike, por në kushte shtypjeje të përgjithshme – janë bërë forma dominuese e qeverisjes në botë. Gati 220 milionë njerëz më pak jetojnë sot nën demokraci liberale krahasuar me vitin 2012.
Për më tepër, edhe “demokracitë elektorale” – një formë regjimi që mund të hapë rrugën drejt demokracisë liberale – kanë humbur terren, duke qeverisur 1.2 miliardë njerëz më pak sot sesa në vitin 2012. Këto regjime janë zëvendësuar nga autokraci elektorale ose të mirëfillta, të cilat tani sundojnë mbi 5.8 miliardë njerëz (2.4 miliardë prej tyre janë shtuar që nga viti 2012).
Si një fener i demokracisë, Evropa nuk shkëlqen më aq fort. Bashkimi Evropian luajti një rol të madh në ankorimin e demokracisë gjatë tranzicionit të Evropës Lindore nga socializmi, me Çekinë dhe Estoninë që u bënë disa nga demokracitë liberale më të vlerësuara në botë. Por shumë të tjera – veçanërisht Polonia, Hungaria dhe Sllovakia – kanë bërë hapa pas të rëndësishëm dhe BE-ja është treguar e pafuqishme për të bërë diçka lidhur me këtë. Kryeministri i Sllovakisë, Robert Fico, së fundmi iu bashkua presidentit rus Vladimir Putin, diktatorit koreano verior Kim Jong-un dhe dy dhjetëra liderëve të tjerë autoritarë në Pekin për të ndihmuar presidentin Xi Jinping të festonte fuqinë ushtarake kineze.
Vendet kryesore evropiane mund të pretendojnë me të drejtë se demokracitë e tyre nuk kanë pësuar një goditje aq të madhe sa ajo e Amerikës. Por sot, Evropa nuk projekton as forcë ekonomike dhe as kohezion politik. Besimi i saj në vetvete duket se ka arritur pikën më të ulët, siç ilustrohet nga mënyra se si BE-ja është dorëzuar përballë kërcënimeve të tarifave nga Donald Trump.
Liderët evropianë shpresuan për një kohë të gjatë se integrimi do ta rriste fuqinë dhe ndikimin e rajonit në skenën globale. Në vend të kësaj, BE-ja duket se është shndërruar në një gjysmërrugë të përhershme që ushqen paralizën. Institucionet dhe proceset e saj i dekurajojnë vendet të veprojnë me guxim në mënyrë të pavarur, por gjithashtu atyre u mungojnë aftësitë për të formuluar dhe ndjekur një vizion të përbashkët.
Ndërsa Evropa demokratike dështon të projektojë ndikim përtej kufijve të saj, ata që ushtrojnë fuqi në skenën globale nuk janë më modele për t’u ndjekur. Pak do ta kishin pritur që Shtetet e Bashkuara të merrnin një kthesë kaq të fortë autoritare, megjithatë Trump e ka shndërruar vendin në një aktor të pabindur pothuajse brenda natës. Ai gjithashtu e ka bërë më të lehtë që Kina ta shesë veten si “i rrituri përgjegjës” në dhomë, dhe Xi me dëshirë ka marrë mbi vete mantelin e “barazisë sovrane”, “shtetit ndërkombëtar të së drejtës” dhe “multilateralizmit.”
Por askush nuk duhet të gënjehet nga natyra e regjimit të Kinës. Arritjet e saj ekonomike nuk janë arsye për të imituar politikën e saj. Kina mbetet një vend thellësisht autoritar, ku pakicat shtypen dhe opozita politike ndalohet rreptësisht.
Për të gjetur pika të ndritshme demokratike, duhet të shohim në vende të papritura. Për shembull, Brazili dhe Afrika e Jugut, dy vende me të ardhura të mesme, kohët e fundit kanë qenë pranë një kolapsi autoritar, por pastaj janë tërhequr pas.
Mandati i Jacob Zuma si president i Afrikës së Jugut midis viteve 2009 dhe 2018 u karakterizua nga populizëm autoritar dhe korrupsion i gjerë, ndërsa ish-presidenti brazilian Jair Bolsonaro refuzoi të pranonte humbjen elektorale dhe planifikoi një grusht shteti ushtarak (si dhe vrasjen e kundërshtarit të tij) në vitin 2022. Megjithatë, të dy u pasuan nga liderë me kredenciale të forta demokratike – Cyril Ramaphosa në Afrikën e Jugut dhe Luiz Inácio Lula da Silva në Brazil.
Ajo që i bën këto suksese jashtëzakonisht të veçanta është fakti se ato ndodhën në rrethana që shkencëtarët politikë i konsiderojnë veçanërisht të pafavorshme për demokracinë. Afrika e Jugut dhe Brazili jo vetëm që kanë ndarje të thella etnike, por ato janë ndër vendet më të pabarabarta në botë. Mendimtarë që nga Aristoteli kanë argumentuar se mungesa e hendekëve të mëdhenj mes të pasurve dhe të varfërve është një parakusht për mbajtjen gjallë të demokracisë; por përvojat braziliane dhe afrikano-jugore japin një pamje më të ndërlikuar – një pamje që është inkurajuese për mbrojtësit e demokracisë.
Ka lajme të mira edhe gjetkë. Në fund të vitit të kaluar, kur presidenti i Koresë së Jugut, Yoon Suk-yeol, shpalli gjendjen ushtarake për herë të parë që nga viti 1980, forcat demokratike dhe parlamenti kundërshtuan. Brenda vetëm disa javësh, Yoon u shkarkua dhe u largua nga detyra. Edhe Kili ka arritur të mbetet një demokraci e qëndrueshme që nga përfundimi i diktaturës së gjeneralit Augusto Pinochet (1973–1990).
Disa nga demokracitë më të suksesshme jashtë Evropës janë vende të vogla që shpesh nuk përmenden në diskutimet mbi regresin e demokracisë. Tajvani, Uruguaji, Kosta Rika, Mauritusi dhe Botsvana marrin vlerësime të larta në renditjet për demokracinë të Economist Intelligence Unit (dy të fundit janë veçanërisht të rëndësishme si shembuj të demokracive jetëgjata në Afrikë).
Ndoshta shpresat tona për të ushqyer zjarrin e demokracisë mbështeten pikërisht mbi këto raste të pamundura. Si çdo gjë tjetër, demokracia ka nevojë për modele. Edhe pse rastet e zakonshme studimore nuk janë më të vlefshme, ende ka vende ku mbrojtësit e demokracisë mund të gjejnë frymëzim.
Who Will Model Democracy Now?
