Autorja e kujtimeve “Free”, për fëmijërinë e saj në Shqipërinë komuniste, pati një sukses të madh. Në librin e ri, “Indignity”, ajo i rikthehet jetës së gjyshërve të saj, që vuajtën nën diktaturë.
“Unë nuk ndihem viktimë… personalisht nuk kam nevojë për hakmarrje,” – thotë Lea Ypi.
Arkivi i Sigurimit, që mban dokumentet e ish-policisë sekrete shqiptare, ndodhet në mes të një kompleksi të madh ushtarak në Tiranë. Për të hyrë, duhet të dorëzosh pasaportën, pastaj të kalosh pranë ushtarëve që bëjnë stërvitje këmbësorie mes tankeve e artilerisë së vjetër, të radhitura aq kuturu sa duken sikur kanë rënë nga qielli.
Po të isha vetëm, mund të më zinte djersa. Por isha me Lea Ypin, shkrimtare dhe filozofe shqiptare 45‑vjeçare, kujtimet e së cilës, “Free: Coming of Age at the End of History”, e ngjitën në njohje ndërkombëtare kur u botuan më 2021.
“Free” ishte një vështrim me sytë e një fëmije i kolapsit të Shqipërisë së Enver Hoxhës. I shkruar me menjëhershmërinë e prozës letrare, me imazhe tronditëse të jetës në stacionin e fundit stalinist të Evropës — kanaçe Koka‑Kola të përdorura si zbukurime shtëpie, apo letër‑karamele të zbrazëta që shkëmbeheshin për shkak të erës së pazakontë — libri u bë sensacion nga fjala e gojës. “Free” u bë bestseller i Sunday Times, fitoi çmimin Ondaatje dhe u fut në listën e shkurtër për Baillie Gifford dhe Costa Biography.
Ishte hera ime e parë në arkiv — në fakt, hera ime e parë në Shqipëri — por Ypi është vizitore e rregullt. Brenda, kryetarja e arkivit, Gentiana Sula, flet me të si me një mike të vjetër. Sepse pikërisht këtu Ypi ka hulumtuar librin e saj të ri, “Indignity: A Life Reimagined”.
Ajo më tregon se gjithçka nisi me një postim në Facebook. “Mora një mesazh nga një mike: ‘E ke parë që gjyshja jote është bërë virale në Facebook?’ Pastaj zbulova një foto të saj që s’e kisha parë kurrë, postuar nga dikush që nuk e njihja, e shoqëruar me qindra komente nënçmuese.”
Fotoja tregon gjyshen e saj, Leman Ypi, dhe gjyshin, Asllanin, në muajin e mjaltit në Dolomite. Të shtrirë në shezlongë; Leman, që i ngjan habitshëm mbesës, e mbështjellë me një pallto leshi të bardhë, buzëqesh kamerës. Një imazh romantik, veçse i realizuar në dimrin e vitit 1941. Leman dhe Asllani, i biri i një politikani që simpatizonte fashizmin, po rrezitonin diell te Hotel Vittoria ndërsa lufta përfshinte Europën dhe botën.
“Elitat tona mbeten moralisht të falimentuara”, shkruhej në një koment. Pastaj mllefi iu drejtua vetë pikëpamjeve socialiste të Ypit: “Turpërove jo vetëm gjyshen tënde, por të gjitha viktimat e komunizmit, komuniste e ndyrë.” Më pas në shënjestër kaloi Leman: “Edhe gjyshja ishte e ndyrë”; “Ndoshta jo e ndyrë, por spiune komuniste. Dhe para kësaj, bashkëpunëtore e fashistëve.”
Ypi u mërzit, por pastaj i lindi një pyetje më e madhe. “Pyetja filozofike është: si mund të mbrohet një i vdekur dhe trashëgimia e tij? Mendova: duhet të rikuperoj tregimin origjinal.”
Ajo fotografi u bë bërthama e “Indignity”, që ndërthur një rrëfim në vetën e parë për kërkimin e Ypit në arkiva me një rrëfim në vetën e tretë — i lexueshëm si roman — ku imagjinohet jeta e gjyshes së saj përgjatë shekullit XX.
Gjatë atyre dekadave, Shqipëria ishte në lëvizje të përhershme — vendi lëvizi mes republike të pavarur dhe shteti monarkik nën (mbretin me emrin e mrekullueshëm) Zog. Më pas u pushtua nga Italia fashiste e nga Gjermania naziste, për të kaluar në shtet njëpartiak komunist, të udhëhequr nga diktatori Hoxha. Ishte një prej regjimeve më shtypëse dhe më të izoluara në bllokun lindor. Regjimi ra vetëm në vitin 1992, duke sjellë kaos të gjithanshëm dhe, pasi shumë njerëz humbën kursimet në skemat piramidale, anarki të plotë.
Lemani i përjetoi të gjitha këto. E lindur më 1918, mbesë e një pashai, u rrit në Selanik (sot Selanik në Greqi), atëherë pjesë e Perandorisë Osmane. Pas shthurjes së perandorisë, në moshën 18‑vjeçare u zhvendos vetëm në Tiranë. Aty u martua me Asllanin, djalin e politikanit Xhafer Ypi.
Asllani nuk binte dakord me të djathtën e të atit; ai ishte socialdemokrat dhe madje kishte studiuar në Paris me Hoxhën. Megjithatë, disa javë pasi komunistët morën pushtetin — me Hoxhën si udhëheqës — ai u arrestua, u akuzua për agjitacion e propagandë dhe u dënua me 15 vjet burg. Krimi i tij i vërtetë, sidoqoftë, ishte mbiemri. Deri atëherë, çifti kishin një djalë të vogël, Zafon — babanë e Leas. Nën mbikëqyrje të rreptë, Lemanin e dërguan në kampet e punës; mund ta vizitonte burrin vetëm dy herë në vit.
Në dritën e viteve që do vinin, kuptohet pse Leman, kur Lea e pyeste për atë muaj mjalti në kohë të papërshtatshme, “gjithmonë thoshte se ishte koha më e lumtur e jetës së saj”. E megjithatë, gjyshja që takohemi te “Free” nuk është e nënshtruar apo e dërrmuar. Ajo është stoike, e qëndrueshme dhe dinjitoze, me një besim të palëkundur se mund të bëjmë zgjedhje morale, cilatdo qofshin rrethanat. Mbi të gjitha, ajo nuk është viktimë.
Ky është edhe besimi që i ka kaluar mbesës. Pavarësisht padrejtësive ndaj familjes së saj gjatë regjimit — dënime me burg, humbje pronash e pasurie, ndarje nga të afërmit — Ypi këmbëngul: “Nuk ndihem viktimë… personalisht nuk kam nevojë për hakmarrje, apo për ndonjë lloj hakmarrjeje.”
Gjatë takimeve tona — një darkë familjare në shtëpinë e saj në Acton, një ligjëratë që mban në LSE dhe pastaj një udhëtim në Shqipëri — kuptova se Ypi është inteligjente, me humor të mirë dhe kokëfortësisht optimiste. Punëtore e papërtuar që nuk i pëlqejnë pushimet (ajo dhe i shoqi, po ashtu profesor në LSE, preferojnë të bëjnë “visiting fellowships” jashtë gjatë verës, duke marrë me vete tre fëmijët), Ypi nuk e do muhabetin e lehtë. Një bisedë me të mund të endet në politikë, filozofi, letërsi e gjuhë, por rrallë tek moti. Kjo mund ta bëjë të tingëllojë imponuese, por ajo është e afërt dhe bujare me vëmendjen e saj.
Të gjitha këto cilësi u injoruan në një kolonë famëkeqe të Spectator‑it, shkruar nga Lloyd Evans në prill 2024. Pasi ndoqi një ligjëratë të Ypit në Darwin College, Cambridge (të cilin gabimisht e quajti “Downing” College), ai shkroi: “Flokët e saj biondë që i vareshin mbi supe tërhoqën shumë më tepër vëmendjen time sesa reflektimet e saj politike.” Evans madje sugjeroi se ligjërata e kishte nxitur aq shumë sa pagoi për seks më pas.
Reagimi i Ypit në X ishte thumbues: “Këshillë për studiuesit: herën tjetër që të ligjëroni për Kantin dhe revolucione në ‘Downing’ (@DarwinCollege) Cambridge, sigurohuni që flokët t’i keni lidhur rregull dhe që të mos jeni bionde.”
Komente të tilla ndezën një diskutim mbi mizogjininë në akademi. Por, duke folur me Ypin tani, të krijohet përshtypja se ajo e pendon përgjigjen ndaj kolonës. “Kur shpërthen një furtunë e tillë, është gati bezdisëse, sepse mendon: a nuk e kuptuat se kjo ka ndodhur gjithmonë? A ju duhej ky rast individual që të shihnit se padrejtësia strukturore është përherë aty?”
Ajo ma tregon këtë në apartamentin e së ëmës në Durrës, qyteti bregdetar gjysmë ore nga Tirana, ku u rrit. Rikthimi në Shqipëri nuk është gjithmonë i lehtë për Ypin. Nuk është vetëm fakti që tani është emër i njohur, që shpesh e ndalin për foto; është se pritja ndaj “Free”, pothuaj krejtësisht pozitive në Mbretërinë e Bashkuar, ishte dukshëm më e përzier në atdhe.
Përshkrimi i fëmijërisë së saj në komunizëm, kur ajo s’e kuptonte ende përmasën e shtypjes së shtetit, u pa nga disa si idealizim, madje nostalgji — sidomos pasi ajo kritikon kaosin post‑komunist. Më e vështira, shumë të afërm të saj u prishën me të për librin, duke ndjerë se ai e zvogëlonte vuajtjen e të afërmve të tyre të burgosur. Ajo tregon një Natë të Vitit të Ri me ngërç, kur një tavolinë plot të afërmve heshtën sapo hyri dhe kthyen shikimin anash.
Megjithatë, Ypi nuk pendohet për atë që shkroi, as nuk sheh nevojë të madhe të mbrohet. “Ndjeva se edhe pse disa biseda nuk ishin të këndshme, shumë biseda në fakt ishin frytdhënëse.” Ajo beson se autorët duhet të tërhiqen nga debati sapo libri botohet. “Ajo që e dua te letërsia është se është vërtet demokratike… Më duket se autorët që, pasi libri mbaron, duan të kontrollojnë narrativën e pritjes së tij, po ia heqin demokracinë.”
Disa lexues, megjithatë, u shqetësuan për saktësinë. Edhe pse narratorja e “Free” ishte qartësisht një fëmijë pa akses të plotë te faktet, disa vendas kundërshtuan detaje specifike. Në kapitullin hapës, fjala vjen, Lea i shpëton një turme protestuesish dhe vrapon drejt një statuje të Stalinit. Ajo e përqafon, “faqja e djathtë e shtypur mbi kofshën e Stalinit”. Por kritikë shqiptarë thanë se në Durrës më 1990 kishte vetëm një bust të vogël të Stalinit. Kur e pyes për këtë, Ypi përgjigjet: “Kam menduar gjithmonë se të kujtuarit është edhe rikrijim. Nuk besoj se ekziston një kujtesë ‘drejt’, asnjëherë. Gjithmonë zbulon diçka duke projektuar atë që tani mendon për gjërat.”
Është e qartë se kritikat kanë lënë gjurmë. Në “Indignity”, ajo përdor rrëfim në vetën e tretë për të bërë të qartë se ku ka material të imagjinuar: askush s’mund ta lexojë këtë libër dhe ta ngatërrojë me jofiksion të drejtpërdrejtë. “Ndoshta i dëgjova kritikët më shumë seç duhej, por mendova se kishte kuptim,” thotë ajo. “Pasi shkrova ‘Free’, kuptova se në vende të traumatizuara, ku duhet përballuar padrejtësia historike, ekziston një fiksim me të vërtetën… Nuk është se po gënjeja a diçka e tillë. Thjesht s’kisha kuptuar sa peshë ka dhe sa investim bëjnë njerëzit në këtë çështje. Dhe doja ta merrja seriozisht.”
Ypi qartazi e do shumë vendin e saj, pavarësisht kurtheve të të shkruarit për të. A e ka menduar të hyjë në politikë? “Mendoj për këtë dhe më pyesin shpesh në Shqipëri,” përgjigjet. “Por ndihem se, po të hyja në politikë, të gjitha gjërat në të cilat besoj do të më duhej t’i fusja në kllapa, t’i lija mënjanë.”
Ajo nuk e ka problem të quhet socialiste, por nuk jep besnikëri ndaj ndonjë partie apo ideologjie të veçantë. Në fund të ligjëratës së saj në LSE në Londër, një student i bëri një pyetje të gjatë për praktikat e realizimit të socializmit në Amerikën e Jugut dhe ajo, me shkëlqim në sy, u përgjigj: “Këtu është momenti kur them: nuk jam Mesia, jam thjesht një vajzë shumë e lazdruar!”
Por të kthehemi tek arkivi i Sigurimit. Pas tre vitesh kërkimi, Ypi s’e kishte gjetur kurrë fotografinë virale të gjyshes. “Fotoja si e tillë nuk ishte kurrë e rëndësishme,” përfundon në “Indignity”. “Gjithmonë ka qenë çështje kujtese.” Stafi i arkivit pranoi të na tregonte një dosje “rastësore”, për të ilustruar llojin e punës së tyre. Por, teksa zbrisnim në bodrumin e arkivit, ku arkat metalike gjigante përplasen me dollapë druri, nga fytyra e Ypit u pa që këto nuk ishin dokumente të rastit.
“Është dosja e gjyshes sime!” Ajo nuk e kishte parë kurrë në letër, veçse si PDF në kompjuterin lart. Edhe më befasuese: teksa kthyem faqet, që tashmë pothuaj i kishte mësuar përmendësh, gjetëm diçka që nuk ia kishin treguar kurrë: më shumë se një duzinë fotografish bardhezi.
Më parë, Ypi kishte aplikuar në arkiv si studiuese, jo si familjare, gjë që ia kufizonte aksesin. Por tani zbulonte një nga një fotografitë e gjyshes së re, fillimisht duke i marrë me grykësi, pastaj më ngadalë. Ishin pamje nga jeta e Lemanit dhe Asllanit në Tiranë. Ja ata në një bar çik, ja me djalin e tyre të vogël, babain e Leas.
Arritëm te muaji i mjaltit i vitit 1941: në disa foto Leman skion, në të tjera pozon pranë një akullnaje. Dhe ja, aty ishte, fotografia virale. Nuk ishte vjedhur aspak.
Munda të shihja sytë e Ypit që i mbusheshin me lot, edhe pse nuk i la të derdheshin. “Mbaj mend që, teksa po shikoja fotot, mendoja: ‘Mirë, tani duhet të rri e qetë, duhet të mbaj fytyrë të kthjellët’,” më tha më pas.
U përpoqa të imagjinoja çfarë po ndiente: dhimbje për gjyshen dhe babanë, frustrim që askush s’ia kishte treguar këto foto më parë, apo thjesht lehtësim. Gabova në të gjitha. “Ndjenja kryesore për mua ishte një zemërim i vërtetë,” tha Ypi. “Po ta mendoj vetëm subjektivisht si mbesë që po sheh këto gjëra nga jeta e gjyshes së saj, duke kuptuar si kjo jetë i është marrë krejtësisht dhe tani [kujtesat] janë në këtë vend të ftohtë… mendoj se ka shumë zemërim aty.”
Tani Ypi po ndjek procedurat për të marrë kopjet e fotografive. Jam kurioze nëse zbulimi i tyre, shumë pas shtypjes së librit, i ka ndryshuar përfundimin e “Indignity” se historia, në thelb, mbetet e paarritshme. Ajo tund kokën.
“Besoj se në fakt e konfirmon idenë se ekzistojnë humbje të parikthyeshme, se nuk mund të kthehesh kurrë te origjinali,” thotë. “Ti gjen diçka që nuk është më e jotja. Ajo që gjen është një objekt që i përket një institucioni, dhe është pjesë e një kujtese kolektive.”
“Por mendoj se kjo vlen për çdo foto. Kur shikoj fotot e fëmijërisë sime në Shqipëri, pra në komunizëm, ato botë janë të humbura. Edhe kur përpiqesh t’i rikthesh me kujtesë, kurrë nuk rikthen atë që ka qenë në të vërtetë.”
Kjo nuk do të thotë se Ypi është dorëzuar. Ajo beson se letërsia mund t’i rikrijojë dhe t’u japë frymë atyre botëve të humbura. “Letërsia e mirë,” shpjegon, “arrin të bëjë kërkim të madh shoqëror, analizë shoqërore, vështrim antropologjik e psikologjik, interpretim filozofik… Me letërsi mund t’u japësh jetë njerëzve që askush s’i ka njohur.” Pasi e ktheu orën pas, Ypi ka nisur punën për një vazhdim të “Free”. Kush e di cilat jetë do të arrijë të ringjallë. /The Sunday Times – Nga Laura Hackett
– Shqiptarja.com-