Edi Rama gjatë fjalës së tij në Asamblenë Kombëtare të Partisë Socialiste hodhi idenë për një emër të ri në krye të Bashkisë së Tiranës, duke sugjeruar shkarkimin e Erion Veliajt.
Politika ka gjithmonë të drejtën e saj për të kërkuar ndryshime, për të artikuluar qëndrime dhe për të shprehur mosbesim ndaj një figure të caktuar, por e drejta politike është një gjë, ndërsa baza ligjore është diçka krejt tjetër.
Dhe kur bëhet fjalë për largimin e një kryetari bashkie të zgjedhur me votë të drejtpërdrejtë nga qytetarët, ligji është shumë i qartë dhe i kufizuar.
Kushtetuta e Shqipërisë, në nenin 115 pika 1, përcakton: “Organi i zgjedhur drejtpërdrejt i njësisë qeverisëse vendore mund të shpërndahet ose të shkarkohet nga Këshilli i Ministrave për shkelje të rënda të Kushtetutës ose të ligjeve.” Pra, as kryeministri, as Asambleja e një partie politike, por vetëm Këshilli i Ministrave ka kompetencën të marrë një vendim të tillë, dhe vetëm në kushte shumë të caktuara.
Ky parim konstitucional pasqyrohet edhe në Ligjin nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore”, konkretisht në nenin 62, i cili përcakton se: “Kryetari i bashkisë shkarkohet me vendim të Këshillit të Ministrave në rastet kur: a) kryen shkelje të rënda të Kushtetutës ose të ligjeve; b) dënohet për kryerjen e një vepre penale, me vendim të formës së prerë, nga gjykata; c) propozohet për shkarkim nga këshilli bashkiak përkatës për mosparaqitje në detyrë për një periudhë 3-mujore të pandërprerë.”
Tre janë, pra, shkaqet për shkarkimin e një kryetari bashkie: shkelje të rënda kushtetuese apo ligjore, dënimi penal i formës së prerë, ose mosparaqitja në detyrë për më shumë se tre muaj. Në rastin konkret, nuk kemi asnjë vendim gjyqësor të formës së prerë ndaj Veliajt, nuk kemi një akt të evidentuar si shkelje e rëndë e Kushtetutës apo ligjit, dhe as mosparaqitje vullnetare në detyrë. Për më tepër, edhe në rastin kur flitet për shkelje të rënda, vetë jurisprudenca kushtetuese shqiptare ka përcaktuar se një masë e tillë drastike mund të merret vetëm kur ka shkelje “konkrete, të qarta dhe domethënëse”.
Testi i proporcionalitetit është kusht i domosdoshëm: rëndësia e ligjit të shkelur, pasojat e shkeljes, kohëzgjatja e tyre dhe qëndrimi subjektiv i personit ndaj shkeljes duhet të vlerësohen me kujdes përpara marrjes së një vendimi kaq drastik.
Edhe aspekti penal është i qartë. Sipas vendimit unifikues penal nr. 2/2014 të Gjykatës së Lartë, vetëm vendimi penal i formës së prerë përbën “gjë të gjykuar” dhe prodhon efekt shkarkimi.
Vendimet e gjykatave të apelit mund të jenë të ekzekutueshme, por nuk janë përfundimtare, prandaj nuk mund të përdoren si bazë për të ndërprerë një mandat të zgjedhur. Kjo është një garanci ligjore që mbron parimin e prezumimit të pafajësisë dhe legjitimitetin e mandatit të dalë nga vota e qytetarëve.
Sa i përket pikës së tretë të nenit 62, që lidhet me mosparaqitjen në detyrë, ligji e parashikon këtë rast vetëm kur bëhet fjalë për një veprim të qëllimshëm nga ana e kryetarit të bashkisë, jo kur kjo vjen si pasojë e një pengese objektive, siç mund të jetë masa e përkohshme e arrestit shtëpiak apo çdo masë tjetër shtrënguese penale. Ndryshe, do të ishte një abuzim i hapur me logjikën e ligjit.
Është me rëndësi të theksohet edhe dimensioni ndërkombëtar. Kongresi i Këshillit të Evropës për Autoritetet Lokale dhe Rajonale ka theksuar se, kur qytetarët zgjedhin drejtpërdrejt kryetarin e bashkisë me votë universale, ata ia delegojnë atij fuqinë e përfaqësimit, dhe ky mandat është një shprehje e qartë e vullnetit të popullit që nuk mund të shfuqizohet lehtësisht. Për këtë arsye, praktikat evropiane – në vende si Spanja apo Italia – lejojnë shkarkimin vetëm në rrethana të jashtëzakonshme, zakonisht pas një vendimi penal të formës së prerë ose kur ka shkelje që cënojnë vetë rendin kushtetues.
Nga kjo panoramë, rezulton qartë se Edi Rama, edhe pse ka të drejtë politike të kërkojë një drejtim të ri në Bashkinë e Tiranës dhe të propozojë një emër tjetër, nuk ka fuqi ligjore për ta shkarkuar vetë kryetarin aktual. Shkarkimi nuk është një vendim politik, por një proces i rreptë juridik, i cili kalon përmes Këshillit të Ministrave dhe, në rast kontestimi, edhe përmes Gjykatës Kushtetuese.
Në përfundim, ky debat na rikujton një dallim themelor në demokraci: ndarja midis të drejtës politike për të kërkuar ndryshime dhe kufijve që vendos ligji për të mbrojtur stabilitetin dhe legjitimitetin e institucioneve të dala nga vota popullore. Shkarkimi i një kryetari bashkie është një instrument i jashtëzakonshëm, i rrezikshëm për t’u politizuar dhe prandaj i lidhur me standarde të larta ligjore. Në rastin e Erion Veliajt, këto standarde nuk plotësohen, dhe për pasojë, çdo lëvizje e Ramës mbetet një akt më shumë politik sesa juridik.
