Nga Tomislav Markovic, Internazionale
Isha fëmijë, dhe më pas adoleshent, kur Jugosllavia u shpërbë në mesin e një banje gjaku. Ndërsa Slobodan Milosevic, komandanti suprem i ushtrisë të së Keqes, u përpoq të shkatërronte vendin tim, unë u rrita si një individ dhe një qenie që mund të mendonte.
Fillimi i masakrës përmendet në përgjithësi viti 1991, kur Sllovenia dhe Kroacia u shkëputën nga Jugosllavia, dhe kur nisën konfliktet e armatosura. Personalisht, jam më shumë dakord me aktivistin dhe politikanin serb, Srđa Popović, që ka qenë ndoshta në gjendje t’i interpretojë ato tmerre më mirë sesa kushdo tjetër.
Sipas Popović, fundi i Jugosllavisë nisi më 28 shtator 1990, ditën kur Serbia e Miloshevic miratoi kushtetutën e saj, zyrtarisht e ndarë nga Republika Federale. Me atë vendim, Serbia e shpalli veten një komb të pavarur dhe sovran, dhe pushoi së respektuari rendin juridik të Jugosllavisë.
Serbia ishte në fakt, vendi i parë që u largua nga Jugosllavia. Një ngjarje që kaloi pa u vënë re në kaosin e asaj periudhe të trazuar, e maskuar nga propaganda e Miloshevic, i cili tha se donte të ruante shtetin federal. Në realitet, plani i tij ishte të niste një luftë, që të krijonte një Komb të Madh Serb, dhe të bëhej udhëheqësi i tij i vetëm.
Në atë kohë unë isha 14 vjeç dhe shkoja në shkollën e mesme. Bota që sapo kisha filluar ta njihja, e bazuar në një sistem socialist që dukej solid, i qëndrueshëm dhe i destinuar të zgjaste përgjithmonë, po shpërbëhej.
Papritur gjithçka që kisha mësuar në shkollë ishte e padobishme, gjithçka u shkatërrua, u dogj dhe u përgjak, dhe nga zjarri dhe gjaku lindi diçka e re, një krijesë e deformuar dhe shumë më e frikshme se përbindëshi Frankenstein. Kështu filloi bashkëjetesa jonë me përbindëshin, gjë që vazhdon edhe sot.
Në fakt “përbindëshi” i nacionalizmit është ende gjallë. Ai thjesht u tërhoq të strehohej në shpellën e tij, për të lëpirë plagët e tij pas shumë betejave të humbura, duke pritur mundësinë e duhur për të kryer një masakër të re.
Urrejtja, shovinizmi, dhuna, krimet, kampet e përqendrimit, gjenocidet, varfëria, shpërbërja sociale, krimi, rehabilitimi i çetnikëve (ultranacionalistët monarkistë serbë të Luftës së Dytë Botërore), grupet vullnetare të milicisë, lufta, bombardimet, izolimi, sanksionet, komplotet, mohimi i krimeve, lavdërimi i vrasësve në masë:Unë jam rritur në këtë kontekst.
Por s’kam kohë që të ndiej keqardhje për veten time apo të ankohem për fatin tim të trishtë, sjellje që janë shumë të zakonshme në vendin tim. Unë në tërësi kam pasur një jetë të mirë. Unë jetoja në territorin e pushtuesve, ku nuk u zhvillua luftë.
Isha me fat, ndryshe nga shumë kroatë, boshnjakë apo kosovarë, të cilët vuanin nga fakti i thjeshtë i të mos qenit serbë, dhe që humbën shumë miq dhe fqinjë. Në vitet e fundit të jetës së tij, Popovic shkroi:”Vetëm pasi e përjetojmë, e kuptojmë atë që kemi jetuar!”.
E kuptoj që ky aforizëm i mençur vlen edhe për mua, me një ndryshim të vogël:vetëm kur rritet, një burrë përpiqet të kuptojë atë që përjetoi kur ishte fëmijë. Pas një përpjekjeje për disa dekada, mund të them se nuk është një detyrë e lehtë.
Pasi lexova qindra mijëra faqe, tekste dhe analiza mbi atë që na ka ndodhur, dhjetëra raporte të mirë-strukturuara dhe të afta për të shpjeguar pothuajse gjithçka, unë kam ndjesinë se nuk është sqaruar asgjë. Dhe unë nuk jam i vetmi me këtë ndjesi.
Shumë njerëz që kanë studiuar dramën e Jugosllavisë, në një mënyrë më të plotë dhe me më shumë njohuri mbi faktet, mendojnë si unë. Në librin Kovanje antijugoslovenske zavere (Lindja e komplotit kundër Jugosllavisë), Sonja Biserko bën një analizë shteruese të sjelljes së elitës intelektuale dhe programit nacionalist serb, dhe përshkruan ngjarjet gjatë viteve 1996-2006.
“Nuk mund të ketë një shpjegim racional për atë që ndodhi në Serbi, jo vetëm në dy dekadat e fundit, por gjatë gjithë shekullit XX. Nuk ka asnjë shpjegim për të gjitha viktimat e shmangshme të luftërave që ndodhën në Ballkan në shekullin e kaluar, as për të gjitha ato vite të nje arrogance megalomane”- shkruan ndër të tjera ajo.
Sado me kujdes që të studiohet e keqja dhe shfaqjet e saj makabre, edhe nëse mund të gjenden shpjegime logjike për aktet individuale të dhunës politike dhe ideologjike, do të mbetet gjithmonë një mbetje e irracionalitetit, e cila sfidon çdo lloj kategori racionale.
Ne të gjithë kemi përjetuar atë që Joseph Brodsky e përshkroi si “takim me të keqen”. Ai e përshkroi sistemin stalinist si një “katastrofë antropologjike”, një term i cili i përshtatet mirë situatës serbe, dhe i cili mund të ndihmojë gjithashtu në përcaktimin e organizimit tonë shoqëror.
Unë nuk jetoj në një demokraci, diktaturë apo në një “stabilokraci”. Unë jetoj në një katastrofë antropologjike. Nga të gjithë termat e mundshëm për të përshkruar këtë sistem anomik dhe amorf, kjo frazë më dukej deri tani më e përshtatshme.
Është e lehtë ta çmontosh nacionalizmin e shfrenuar të Dobrica Ćosić, presidentit të parë të Republikës së Jugosllavisë dhe përkrahësit të “Serbisë së Madhe”, apo të shkrimtarit dhe poetit Matija Bećković, duke hedhur poshtë thëniet e tyre shoviniste.
Por arritja e një kompromisi me përvojat e jetuara nga ai djalë i vogël dikur, është shumë më e komplikuar. Meqenëse nuk ishte as Ćosić as Bećković, ata që hartuan në dhjetorin e vitit 1990 listat e zeza me emrat e atyre, që nuk kishin votuar për Partinë Socialiste Serbe të Miloshevic.
Lista që përfshinin edhe emrat e prindërve të tij. Ishin fqinjët e tij, bashkëpunëtorë lokalë të UDBA-s (policisë sekrete jugosllave) ata që i shkruan emrat e tyre, ndoshta në këmbim të parave, ndoshta në një mënyrë krejtësisht spontane:për shkak të entuziazmit të madh atdhetar të atyre kohërave, informatorët nuk mungonin.
Njeriu që e kishte mësuar atë fëmijë të luante shah, iu bashkua vullnetarëve të Vojislav Šeśelj (i dënuar në vitin 2018 për krime kundër njerëzimit) në fillim të luftës, duke u bërë vetë peng i loje, ku më të fortët luanin me jetën e njëri -tjetrit.
Kur u rikthye nga zona e luftës në Sllavoni (Kroaci), rrinte përherë i dehur dhe me nervat e tij të ezauruara, ai i tregonte djalit të vogël se si është të spastrosh një zonë, të hedhësh një granatë dore në një shtëpi, dhe të shohësh teksa fluturojnë në ajër copat e trupave të fëmijëve. Djali e dëgjonte i tronditur dhe plot dyshime, i paaftë për ta konceptuar se si ai njeri i heshtur dhe i qetë me të cilin, deri një ditë më parë kishte kaluar pasdite të tëra para një tabele shahu, mund të ishte shndërruar në një përbindësh.
Në fillim ai mendoi se shahisti po e tepronte, duke thënë gënjeshtra. Disa muaj më vonë shahisti vrau jetën, duke u varur nga në papafingon e shtëpisë ku kishte lindur. Burrat që e shtynë të shkojë në luftë janë ende gjallë, të shëndetshëm, të fuqishëm dhe të pasur.
Njëri prej tyre, ishte deri vonë anëtar i parlamentit. Një tjetër është ish-presidenti i Serbisë, dhe i treti është aktualisht president i vendit.Fëmija u rrit. Në kohën e shpërthimit të luftës në Kosovë, ai tani ishte një djalë i ri. Një anëtar i familjes u angazhua në atë luftë si oficer i ri në ushtrinë jugosllave.
Kur u rikthye, ai nuk donte të fliste për betejat e tij të lavdishme. Por një mbrëmje vere, alkooli bëri të vetën, dhe e detyroi ushtarin të hapte dyert e shpirtit të tij. Ai deklaroi plot entuziazëm, se asgjë në botë nuk ishte e krahasueshme me gëzimet që të ofron lufta, se asgjë nuk ishte më e bukur dhe elektrizuese sesa betejat, të shtënat, përballja me armikun.
Ai ishte i penduar që jetonte në epokën moderne. Pasi do të donte që Lufta e Kosovës të ishte zhvilluar në Mesjetë, për të luftuar nga afër kundër armikut, duke përdorur thikat, shpatat ose duart. Unë pashë me sytë e mi që njerëzit të shndërroheshin në demonë brenda natës:njerëz të mirë, baballarë të familjeve, qytetarë të respektuar, që deri atëherë nuk do të kishin vrarë dot një mizë, u bënë papritmas gjakatarë, duke kërkuar larjen e hesapeve me njerëz me të cilët nuk kishin pasur kurrë asnjë lidhje, me ustashët (nacionalistët kroatë), balijet (term përçmues i përdorur për boshnjakët) apo shiptarët (term ofendues ndaj shqiptarëve).
Injoranca e tyre nuk i ndaloi ata të luftonin për shfarosjen e qenieve njerëzore të tjera, thjesht edhe vetëm sepse propaganda e shfrenuar e Miloshevic i kishte klasifikuar ata si armiq. Njerëzit mund të besojnë çdo gjë, madje edhe në gjërat më absurde, mjafton që ato të përsëriten shpesh nga autoritetet.
Unë kam parë më të keqen e racës njerëzore, atë të deformuar nga urrejtja gjakatare, malinje, e egër dhe burracake. Unë nuk dua të bëj përgjithësime, por nuk mund të injoroj përfundimet në të cilat kam arritur, teksa jetoj në një shoqëri e cila është nisur vullnetarisht në rrugën e vetë-shkatërrimit.
