Midis viteve 1934 dhe 1939, Rumania kishte një tokë në Detin Jon, në Sarandë.
Mbreti Zogu ia kishte dhuruar tokën Nicolae Iorga-s, në shenjë mirënjohjeje për kontributin e tij për historinë dhe pavarësinë e Shqipërisë, si dhe për fatin e Ballkanit.
Historiani i dhuroi më pas 50 për qind të zonës shtetit rumun dhe kështu Rumania fitoi daljen në Detin Mesdhe, nëpërmjet detit Jon.
Instituti Rumun në Sarandë (Casa Iorga) mbante emrin e themeluesit që në fillimet e tij.
Shtëpia u ndërtua në vitin 1937 në një truall prej gati 1 mijë metrash katrorë në qytetin bregdetar.
Historia u shkrua si rezultat i kurseve që profesori Iorga mbajti në Universitetin e Bukureshtit dhe që u përdorën si material dokumentar nga delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes në Londër në 1919, ku ai mbështeti kauzën e pavarësisë dhe njohjen e planit ndërkombëtar të Shqipëria dhe kufijtë e saj.
Iorga ia dha atë tokë shtetit rumun në vitin 1934, me kushtin që aty të ndërtohej një ndërtesë për të shërbyer si institut për studime dhe kërkime arkeologjike.
Në kuadër të koncesionit, një institut i tillë u themelua në vitin 1937, i cili funksionoi midis viteve 1937 dhe 1940, pastaj përsëri midis 1942 dhe 1944.
Ndërtesa e institutit u projektua nga arkitekti rumun Petre Antonescu.
Koncesioni rumun u mor nga Rumania përmes “pushtetit të butë” dhe, për rrjedhojë, elementë të Forcave të Armatosura Rumune nuk u vendosën kurrë në zonë.
Territori u pushtua përfundimisht nga Italia, së bashku me të gjithë Shqipërinë, në prill të vitit 1939.
Kjo temë u trajtua sërish kohët e fundit në diskutimet dypalëshe mes dy shteteve, duke nënvizuar rëndësinë e përfundimit të shpejtë të procesit të retrocesionit të Shtëpisë Iorga në Sarandë, pronë e shtetit rumun të shtetëzuar pas vendosjes së regjimit komunist dhe shitur nga autoritetet shqiptare personave privatë pas rënies së regjimit totalitar në 1992.
Paralelisht me hapat administrative dhe juridiksionale, çështja e rikuperimit të godinës u ngrit nga pala rumune gjatë disa takimeve dypalëshe, përfshirë në nivelin më të lartë, me kërkesën për zbatimin e vendimeve të gjykatave shqiptare.
Në nivel të dialogut politik dypalësh, në disa raste u dhanë garanci se situata e kësaj godine do të zgjidhet në përputhje me vendimet e sistemit të drejtësisë shqiptare.
Këto deklarata kanë mbetur pa efekte konkrete, ku problematika kryesore është dëmshpërblimi për blerësin që ka blerë objektin në vitin 1992.
Në nëntor 2016, Instituti Rumun i Kulturës zbuloi në Sarandë bustin e historianit dhe politikanit të madh rumun Nicolae Iorga, një vepër e realizuar nga skulptorët me origjinë arumune Zisa Musha dhe Mario Musha.
Leksionet e Nicolae Iorga për historinë e Shqipërisë, të cilat i kishin dhënë delegacionit shqiptar në Konferencën e Londrës (1913) argumente për afirmimin e të drejtave historike të popullit shqiptar, u botuan në vitin 1919 në librin “Brève histoire de l’Albanie et du peuple albanais”.
Ishte Iorga që zbuloi, në vitin 1915, në Bibliotekën Medicea Laurenziana në Firence, dokumentin më të vjetër të njohur në gjuhën shqipe, të vitit 1462 – “Formula e pagezimit”, një tekst liturgjik i shkruar nga kryepeshkopi romak katolik nga Durrësi, Pal Engjëlli.
Vepra e Nicolae Iorga përmban studime të shumta, punime sinteze mbi historinë kombëtare, kërkime mbi jetën e arumunëve (rumunëve nga Ballkani), evolucionin dhe autoktoninë e tyre në pjesët qendrore-jugore të Ballkanit, përfshirë Shqipërinë.
Politikani dhe diplomati rumun, Titus Corlatean përfitoi më 12 tetor të vitit të kaluar nga pjesëmarrja e kryeministrit shqiptar Edi Rama në punimet e Asamblesë së KiE-s, për t’i bërë një kërkesë të pazakontë.
Kjo, lidhur me kornizën e mbledhjes dhe fjalimit 60-minutësh të Ramës që kërkonte një raport vijues referuar atij të Dick Marty-t.
Ish-ministri rumun i Drejtësisë dhe i Punëve të Jashtme kërkoi informacion nga kreu i qeverisë shqiptare sa i takon një “kthimi prone”.
“Bëhet fjalë për kthimin e një simboli historik të një marrëveshjeje mes Rumanisë dhe Shqipërisë që vërteton se Mbreti Zog në një shenjë mirënjohjeje ia ofroi një rumuni të shkëlqyer. A keni ndonjë informacion për këtë kthim prone”, u shpreh Corlatean.
