Dy libra mbresëlënës për fqinjët ballkanikë tregojnë se si traumat e së kaluarës kanë lënë gjurmë të thella në të tashmen.
Nga Tony Barber
Një vit pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, Grigory Trubetskoy, kreu i departamentit të Lindjes së Afërt të Ministrisë së Jashtme të Rusisë perandorake, shkroi: “Shumë serbë besojnë sinqerisht se janë kombi i parë në botë dhe se kanë ushtrinë më të mirë në Evropë. Ata mendojnë të njëjtën gjë për letërsinë dhe historinë e tyre.”
Kini parasysh se Rusia në këtë kohë ishte aleate e Serbisë. Ndjesia e diplomatit carist ndaj serbëve, e rrëfyer në librin “Serbia: Një histori moderne” i Marko Attila Hoare, shërben si një kujtesë se lidhjet në dukje të ngrohta sot midis Rusisë së Presidentit Vladimir Putin dhe Serbisë së Presidentit Aleksandar Vuçiç nuk e tregojnë të gjithë historinë.
Moska e kultivon Beogradin si pjesë të politikës së saj të jashtme antiperëndimore, por në fund ndjek interesat e veta. Nga ana e saj, Serbia balancon marrëdhëniet e saj me Rusinë me lidhjet me demokracitë perëndimore dhe Kinën në një përpjekje për të maksimizuar lirinë e saj të manovrimit.
Libri mbresëlënës i Hoare, i cili trajton Serbinë në luftërat çlirimtare kundër sundimit osman në fillim të shekullit të 19-të deri në pushtimin nazist të Jugosllavisë në vitin 1941, bazohet në kërkimet e tij, si dhe në një masë studimesh nga historianët serbë. Është historia më gjithëpërfshirëse e Serbisë që anglishtfolësve u është dukur për dekada, e detajuar në narrativën e saj, panoramike në shtrirje dhe depërtuese në analizë.
Pjesa më e madhe e saj është e rëndësishme për kushtet e sotme politike në Ballkan. Pavarësisht progresit të pamohueshëm që nga rënia e komunizmit, rajoni vuan nga korrupsioni, krimi i organizuar dhe mangësitë në demokraci, të cilat kombinohen me mosmarrëveshjet etnike, territoriale dhe historike dhe rivalitetet e fuqive të mëdha për të krijuar përshtypjen e kohërave të vështira në të ardhmen.
Një libër tjetër, “Mashtrimi Mbretëror” i Robert Austin, përqendrohet në jetën dhe kohët e Ahmet Zogut, ose Mbretit Zog, intrigantit politik shumëngjyrësh e të paskrupullt, që sundoi Shqipërinë në vitet e ndërmjetme. I shkruar me humor të thatë dhe një vetëdije të ndjeshme për brishtësinë e Shqipërisë në këtë epokë të diktaturave grabitëse evropiane dhe demokracive të trazuara, studimi i hollë i Austin hap një dritare mbi atë që ai e quan natyrën e “mbijetesës së një shteti të vogël”.
Ashtu si Marie-Janine Calic në “Kazani i madh” (2019), Hoare dhe Austin kryejnë një shërbim të vlefshëm për lexuesit duke i rezistuar tundimit për t’u kënaqur me klishe rreth Ballkanit si të prapambetur në mënyrë të pakthyeshme dhe të rrënuar me konflikte të pazgjidhshme. Nëse historia moderne e Serbisë dhe Shqipërisë ka qenë e goditur nga luftërat, sëmundjet ekonomike dhe periudhat e gjata të represionit të brendshëm, shumë prej tyre rrjedhin nga pavarësia e pasigurt që secili shtet vendosi në mes të një fqinjësie të paqëndrueshme dhe ngacmimeve të fuqive më të mëdha të huaja. Në ditët e sotme, anëtarësimi në BE mund të ndihmojë, por pavarësisht shtysës së re pas projektit të zgjerimit të bllokut 27-vendesh, asnjë vend nuk duket gati, apo në rastin e Serbisë edhe i gatshëm, të hyjë sa më shpejt në union.
Për udhëheqësit e Serbisë, një objektiv i qëndrueshëm në shekujt 19 dhe 20 nuk ishte thjesht vendosja e pavarësisë në një bazë të fortë, por zgjerimi i territorit kombëtar në mënyrë që komunitetet e ndryshme serbe të shpërndara në të gjithë Ballkanin të mund të përfshiheshin në një shtet. Hoare, një profesor historie në Shkollën e Shkencës dhe Teknologjisë në Sarajevë, shpjegon se ky qëllim pati disa vështirësi. Në radhë të parë, shumë serbë jetonin krah për krah me popujt e tjerë, kështu që konfliktet me shtetet fqinje u bënë të mundshme. Së dyti, jo të gjithë sllavët e jugut të identifikuar nga Serbia si serbë – maqedonasit dhe boshnjakët myslimanë janë raste të tilla – e konsideronin veten si të tillë, ose donin të sundoheshin nga Beogradi.
E njëjta gjë vlen edhe për shqiptarët, të cilët nuk janë sllavë, por që jetonin në zonat e lakmuara nga Serbia – mbi të gjitha, Kosova, shihej në Beograd si djepi historik i identitetit serb. Këtu qëndron origjina e telasheve të sotme mbi Kosovën, e fituar nga Serbia në 1912 dhe e pavarur, edhe pse e pa njohur nga Beogradi, që nga viti 2008. Në mënyrë të ngjashme, inkorporimi i Kroacisë në shtetin e pas vitit 1918 të njohur si Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve — shteti jugosllav i parë nga shumë në Beograd si një lloj Serbie e Madhe — çoi në tensione të përhershme, shpesh të dhunshme midis serbëve dhe kroatëve.
Megjithatë, jo më pak e rëndësishme, është çështja që ngre Hoare në të gjithë librin e tij: nëse Serbia u zgjerua në përmasa, “territoret e fituara rishtas e rritën shtrirjen e regjimeve me sjellje arbitrare dhe autoritare”. Demokracia u sakrifikua shumë shpesh në altarin e idesë kombëtare. Modeli ishte të përsëriteshin vitet 1990 kur Jugosllavia komuniste u shpërbë dhe Slobodan Millosheviç, nacionalisti serb, njeriu i fortë, ndoqi të njëjtin vizion për të mbledhur të gjithë serbët në një shtet, duke shkelur vlerat demokratike.
Pjesa qendrore e librit të Hoare është rrëfimi i tij tërheqës i komplotit të vitit 1903 që çoi në vrasjen e mbretit Aleksandër dhe mbretëreshës së tij, Draga Mašin, një ish-zonjë mbretërore në pritje. Hoare citon historianen Dubravka Stojanoviq: “Krimi i vitit 1903 është krimi themeltar”. Ai parashikoi dhunën ndërkomunale jugosllave të Luftës së Dytë Botërore dhe të viteve 1990, si dhe vrasjen në vitin 2003 të Zoran Gjinxhiçit, një shembull i rrallë postkomunist i një liberali reformist që u ngrit në postin e kryeministrit serb. Hoare shkruan: “Një parim i vendosur nga puçi [1903] do të varej si mallkim mbi Serbinë: që me qëllim të arritjes së qëllimeve ‘patriotike’, veprimet objektive kriminale mund të kryheshin në mënyrë legjitime pa mbajtur përgjegjësi”.
Austin, një studiues i Universitetit të Torontos, vëren se Zogu, i cili shërbeu si ministër i brendshëm, kryeministër dhe president përpara se të bëhej mbret në vitin 1928, bëri pak për të modernizuar Shqipërinë, por ishte i suksesshëm në “vrasjen e pothuajse të gjithë kundërshtarëve të tij, kryesisht në mes të ditës në vende të huaja”. Ai nuk ishte orator i keq si Hitleri apo Musolini, por ishte i njohur për “dembelizmin dhe dashurinë e tij për pompozitetin”.
Kur vendosi se kishte nevojë për një mbretëreshë, ai publikoi një reklamë në shtyp: “Mbreti i Shqipërisë, Ahmet Zogu i Parë, po kërkon një grua nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, e cila është gjithashtu e pasur në mënyrë të pavarur. Teksa një nivel bukurie është i dobishëm, të ardhurat vjetore të kërkuara për Mbretëreshën janë 1 milion USD në vit”.
Me gjithë gabimet e tij, Zogu nuk ishte aq tiran sa Enver Hoxha, stalinisti që sundoi Shqipërinë nga viti 1944 deri në 1985 që e mbylli atë nga bota dhe fitoi famë si diktatori më i egër komunist i Evropës Lindore. Austin gjithashtu vlerëson Zogun dhe shqiptarët në përgjithësi për refuzimin për t’u bashkuar me persekutimin masiv të hebrenjve të udhëhequr nga nazistët – ndryshe nga të tjerët në Evropën Lindore në vitet 1940.
Vuajtjet e tmerrshme dhe keqqeverisja shënojnë historinë moderne të Serbisë dhe Shqipërisë dhe popujt e të dy vendeve me siguri meritojnë një të ardhme më të mirë. Librat e Hoare dhe Austin janë tregime të shkëlqyera se si traumat e së kaluarës kanë lënë gjurmë të thella në secilin vend.
Financial Times
