Trupat italiane sapo kishin hyrë në Shqipëri, kur Benito Musolinin, i kërkoi takim arkitektit Gherardo Bosio. Atij iu dha një detyrë madhore dhe një rast unikal për çdo profesionist: të realizonte planin rregullues të një kryeqyteti në Europë. Të një kryeqyteti që, në pikëpamje urbane thuajse nuk ekzistonte, por që në perspektivën e tij duhej të shprehte ambiciet e një fuqie të re që po shfaqej në skenën botërore: Italisë Fashiste.
Foto: Albumi Akordet e Kosoves
Mussolini do t’i shpalonte Europës mosbesuese se vullneti për pushtet i shoqëruar nga vetëdija historike për rolin qytetërues të gens romanorum, mund ta ngrinte Shqipërinë e Varfër nga ligatinat e provincës osmane, dhe më të humbur të kontinentit, në majat e zhvillimit modern të kohës.
Arkitekti Bosio ish pinjoll i një familjeje të pasur bankierësh dhe ushtarakësh fiorentinë. Ishte mahnitur nga realizimet e para të Walter Gropiusit dhe shkollës Bauhaus në Gjermani dhe bënte pjesë në një rreth artistësh e arkitektësh që i kishin vënë vetes misionin e vështirë për ta sjellë frymën e avangardës edhe në Itali. Ai punoi me vepra të mëdha urbanistikie në Adis-Abeba, Gondar, Dessié, Gimma, Rieti, në Amerikën Latine e Tiranë.
Kur vuri këmbë në Tiranë në korrik të 1939-ës, Bosio ishte këshilltar i parë dhe drejtor i Zyrës Qendrore të Edilicjes dhe Urbanistikës. Formimi i tij i mëparshëm, si pedagog i vizatimit dhe i restaurimit në Universitetin e Firences, e lejoi që në një kohë shumë të shkurtër të tubonte njohuri bazë për atë pjesë të trashëgimisë arkitekturore shqiptare që paraqiste më tepër elemente racionale në vetvete.
Puna e Bosios në Tiranë është një akt heroik; përveç planeve urbanistike në Tiranë, ai realizoi edhe Universitetin, Akademinë e Arteve, Kolonadën me Institutin Arkeologjik, Stadiumin (sot Qemal Stafa), Kryeministrinë, Hotel Dajtin, Pallatin e Brigadave me gjithë parkun e mobiliet unike të tij, Casa del Fascio, si dhe skicoi trajtat planivolumetrike të Pallatit të Kulturës, Muzeut Kombëtar, etj.
Duke lënë mënjanë skemat orientalizuese të trashëgimisë osmane në vend, Bosio u përqendrua në impaktin dhe figuracionin që “kulla” malësore kish paraqitur për shekuj. Në këtë frymë ndërton Pavionin e Shqipërisë në Fiera del Levante të Barit.Të njëjtën gjuhë arkitekturore, Bosio fillon të projektojë që në 39-ën edhe Pallatin e Fashos (sot korpusi i Universitetit të Tiranës). Ky objekt, ndryshon rrënjësisht jo vetëm nga Pallati i Kolonadës dhe i Akademisë së Arteve (siç i quajmë sot), por edhe nga Kryeministria dhe akoma më tepër nga Pallati i Brigadave.
Që në të ritë e tij Bosio kur fliste mbi raportin mes modernes dhe traditës theksonte se ai ishte për “një arkitekturë të gjallë, që pulson, që paraqet bukurinë e harmonive rioshe larg atyre që quhen proporcione tradicionale…por që identifikohen me bukurinë që mund të krijohet nëpërmjet teknikave të reja”. Ky është motivi që Bosio në projektimin e Planit Rregullues të Tiranës propozonte që të ruhej krejtësisht bërthama e vjetër e qytetit “për të mos humbur gjurmët e qytetit të vjetër mysliman”, kurse Tirana e Re , ndonëse projektohej me kritere perëndimore, duhej të ruante në tërësi karakterin e brishtë të “qytetit kopësht” të cilin Tirana për fat e kishte.
Respekti ndaj traditës, pa tradhtuar idealet e racionalizmit dhe të funksionalizmit në urbanistikë, Bosios iu forcua në Shqipëri.
Veç Tiranës, pa humbur kohë ai filloi drejtimin e punës për planet rregulluese të Shkodrës, Milotit, Durrësit, Elbasanit, Korçës, Beratit, Vlorës e Sarandës, duke u përqendruar më së tepërmi në ato të Vlorës dhe Elbasanit. Për fat të keq këto plane, shpesh tepër të detajuara, jo vetëm nuk u zbatuan, por u harruan qëllimisht. Etiketa absurde “arkitekturë fashiste” penalizoi jo vetëm ndërtesat e realizuara, por edhe idetë revolucionare të Bosios në urbanistikë dhe u çensurua pa kuptim studimi i tyre në Universitet.
Përsa jetoi regjimi, qe e ndaluar që brezat e arkitektëve të rinj të dinin me shume per veprat e arkitektëve italianë në Shqipëri, por veçanërisht ajo e Bosios . Mirepo duhet thene se puna e tij në Tiranë është një akt heroik .Vështirë se mund të gjendet në krejt historinë e arkitekturës botërore një aktivitet më intensiv dhe realizime më të mëdha se ato që Gherardo Bosio zhvilloi në Shqipëri. Nuk do harruar se e gjithë puna e tij në Tiranë u bë vetëm për një vit e gjysmë: Gusht 1939 – Mars 1941. Nuk do shpërnjohur edhe se viti i fundit i jetës së tij ishte një vit i ndarë mes punës.
Bosio vdiq nga k anceri ne moshën 38-vjeçare, më 16 prill 1941, në vilën e tij në Firence. Vdiq si hero duke punuar mbi projektet e Shqipërisë deri në orën e mbrame te jetes.
