Nga Aranit Muraçi
Ekspertët më të mirë të ekonomisë botërore kanë hedhur idenë e një Plani të ri Marshall, për të shpëtuar vendet e varfra ose ato në zhvillim (ku bën pjesë edhe Shqipëria) nga katastrofa ekonomike që i pret pas pandemisë, si e vetmja zgjidhje, për të ruajtur stabilitetin dhe paqen në botë.
Jemi dëshmitarë të dy krizave të fundit me të cilat është përballur vendi ynë, siç ishte tërmeti dhe pandemia. Në të dy rastet, Shqipërisë i është dashur ndihmë dhe ekspertizë e huaj. Pa ndihmën e partnerëve mund të ishim sot në kolaps. BE dha mbi 1 miliard euro ndihma, donacione dhe kredi për rindërtimin nga tërmeti. Ndihmë për rindërtimin nga tërmeti morëm edhe nga Turqia. Veç ndihmës materiale dhe financiare gjatë kulmit të pandemisë, BE-ja, vende të veçanta si Austria, Suedia, Gjermania, Greqia, SHBA, sërish Turqia, dhe vendet arabe, për vaksinimin e popullsisë, i dhuruan me dhjetëra mijëra vaksina Shqipërisë.
Ideja e ekspertëve për një Plan të ri Marshall është hedhur disa muaj më parë, çka do të thotë se jemi në një situatë të ngjashme me fundin e Luftës së II Botërore. Vendet e zhvilluara siç dihet i zgjidhin problemet dhe krizat e mëdha, bazuar në dije dhe mbi ekspertizën më të mirë që del prej saj nga oborret akademike. Universitetet bëjnë studime, zhvillojnë debate, japin propozime, ndërtojnë modele. Falë këtyre ideve dhe propozimeve Shqipëria mund të përfitojë sërish, siç u bë e ditur këto ditë nga Presidenti Amerikan Joe Biden, me homologët e vendeve të pasura në udhëtimin e tij të parë në Europë, pas takimit të “G7”, mbi marrëveshjen e parë të madhe ndërkombëtare, për dhurimin e mbi 1 miliard vaksinave. Marrëveshja dhe vendimi i qeverive më të pasura dhe më të fuqishme të botës, me siguri edhe në interesin e tyre, ishte i logjikshëm, gjerësisht i pranueshëm, i mirëpritur, sigurisht edhe i bazuar diku. Ndonjë vend që ka e rrënuar dijen për vite dhe dekada si dhe e ka falsifikuar, ‘varrosur’ ekspertizën e saj për së gjalli, nuk ka sesi të ngrejë qoftë edhe një debat të shëndoshë dhe të nxjerrë një ide se si mund të dalë nga kriza e thellë ekonomike, në rang kombëtar, pas pandemisë.
Prandaj, ndihma e huaj sidomos për vende si Shqipëria, me ‘doktorë dhe profesorë’ pa fund të cilët nuk mbajnë mend as temën e “studimit të tyre shkencor”, mbetet jetësore. Do të jetë ekspertiza e huaj falë globalizimit, ajo që do të shpëtojë edhe një herë nga katastrofa më e madhe ‘natyrore’, e cila po krahasohet me “Luftën e Tretë Botërore”, të gjitha vendet e varfra dhe ato në zhvillim. Sfidë për qeverinë shqiptare në mandatin e saj të tretë mbetet ridimensionimi i oborreve akademike, që ato të prodhojnë dije dhe ekspertizë kombëtare, përfshirë edhe një bashkëveprim me Kosovën, viset shqiptare, diasporën. Përmes studimeve me vlera shkencore në rang kombëtar si dhe përmes debateve që oborret akademike do të mund të zhvillojnë, kuptohet debate të shëndosha akademike dhe jo politike, çdo qeveri do të ketë ide të qarta dhe plane të realizueshme për zhvillimin e vendit.
Pandemia Covid-19 i dha goditje të rëndë kapitalizmit global. Ajo ka marrë deri tani më shumë se dy milion jetë si dhe shkaktoi kërdi në ekonominë botërore. Vendet e zhvilluara vendosën të shpërndajnë 1 miliard vaksina për vendet e varfra ose ato në zhvillim, 500 milion prej të cilave do të dhurohen vetëm nga SHBA.
Parashikimi se sa shpejt jeta do të kthehet në normalitet ndryshon jashtëzakonisht shumë nga njëri vend në një tjetër dhe nga njëri kontinent në tjetrin. Kush mund ta ketë idenë se si mund të bëhet kapitalizmi një sistem më i mirë dhe më i drejtë, për zgjidhjen e krizës globale. Kuptohet që pak njerëz janë në gjendje të afrojnë zgjidhje ideale dhe urgjente, për të kapërcyer krizën që shkaktoi pandemia në rang botëror. Dhe kush mund ta bëjë këtë më mirë sesa profesorët dhe ekonomistët që kanë fituar Nobelin, si Abhijit Banerjee dhe Esther Duflo. Libri i tyre i vitit 2019, ‘Ekonomi e mirë në kohë të vështira’, po shërben si një udhërrëfyes nga qeveritë e vendeve të zhvilluara për t’i dhënë zgjidhje problemeve më të ngutshme të njerëzimit, nga ndryshimi i klimës te migrimi masiv, po ashtu, studimi i tyre zbulon se çfarë funksionon aktualisht në ekonomitë moderne – dhe çfarë jo.
Studiuesit janë të mendimit se ka ardhur koha për ridimensionimin e kapitalizmit. “Për sa i përket Covid, interesante, është se shifrat e vdekjeve janë dukshëm më të ulëta në vendet me të ardhura të ulëta sesa në Perëndim,” thotë profesor Banerjee. “Nuk mendoj se dikush e ka ndonjë ide lidhur me këtë dukuri, megjithëse ka hipoteza se popullatat më të reja që u përkasin vendeve më të varfra mund të jenë më rezistente.” Sigurisht, ka pasur bllokime në të gjithë botën – ndërsa ndikimi i tyre nuk ka qenë kudo i njëjtë. Vendet e pasura perëndimore ishin në gjendje të merrnin hua për të mbështetur ekonominë e tyre, por humbën jo pak fuqi punëtore. Vendet e varfra nuk kanë pasur asnjë mundësi për të mbrojtur bizneset dhe jetesën normale të njerëzve nga humnera ku i ‘hodhi’ pandemia. Megjithëse varfëria po thellohet më shpejt në vendet e varfra, çështja që shtrohet tani është si dhe sa shpejt do të mund të ‘shërohet’ bota nga kriza ekonomike. Ekziston një precedent historik i kohëve të fundit: kthimi relativisht i shpejtë, pas krizës financiare të vitit 2008.
Profesoresha Duflo thotë se është plotësisht e mundur për të dalë nga kriza, por sipas saj, puna duhet të rifillojë nga ekonomitë e vendeve më të varfra. “Kjo kërkon veprim… dhe duhet filluar tani”. Ajo beson se situata kërkon një përgjigje të koordinuar ndërkombëtare të barazvlefshme, në shkallë globale, me Planin Marshall – programi i ndihmës së SHBA për të rindërtuar Evropën Perëndimore pas Luftës së Dytë Botërore. Profesoresha Duflo dhe Profesor Banerjee pak muaj më parë i bënë thirrje vendeve të zhvilluara për të hartuar një Plan të ri Marshall, që bota t’i japë sa më shpejt zgjidhje krizës ‘Covid’. Thirrja e tyre fillimisht ra në vesh të shurdhër. “Ishte e qartë se vendet e pasura ishin mjaft të fokusuara mbi problemet dhe pasiguritë e tyre në kulmin e krizës, prandaj askush nuk ishte i gatshëm për këtë,” thotë profesoresha Duflo. “Por tani është koha për ta vendosur këtë ide në rendin e ditës.”
Ata kanë identifikuar tre përparësi për një Plan të ri Marshall. E para është vaksinimi. “Me ritmin aktual vlerësohet se Afrika do të mbaronte vaksinimin e popullsisë së saj në rreth 80 vjet – dhe kjo nuk duhet të lejohet të ndodhë nga vendet e pasura”, thotë Duflo. Duke lënë mënjanë çështjen morale, për ndihmë, ekziston edhe një domosdoshmëri ekonomike globale: për sa kohë që popullatat mbeten të pavaksinuara ekziston mundësia që virusi të përhapet sërish dhe mund të mbyllë përsëri ekonomitë botërore – çka nëse ndodh shihet si një katastrofë e paparë për njerëzimin.
Prioriteti i dytë është “çështja ekonomike” – për të cilën profesoresha Duflo shpjegon se çfarë mund të bëjnë tani vendet e pasura, për të ndihmuar vendet e varfra të dalin nga kolapsi. “Duhet të mendojmë për t’i shpenzuar paratë edhe për të ndihmuar vendet e varfra në të njëjtën mënyrë siç mendojmë për veten tonë, në Evropë dhe SHBA”, thotë ajo. Profesor Banerjee do t’u kërkonte disa muaj më parë vendeve të ndryshme që të rihapnin shkollat.
E ardhmja e zymtë dhe afatgjatë e “humbjeve masive të të mësuarit” nga fëmijët që nuk kanë qenë në shkollë për një vit të tërë, veçanërisht në vendet ku mësimi online ka qenë i pamundur, është shoqëruar me një problem tjetër. “Mos-hapja e shkollave ka rënduar gratë,” thotë Profesor Banerjee. Në rang global barra e kujdesit për fëmijët ra kryesisht mbi gratë. Duke mos qenë në gjendje që t’i dërgojnë fëmijët e tyre në shkollë, shumë prej grave u është dashur veç kujdesit të shtuar, edhe të punojnë për të mbajtur familjen, ndërsa perspektiva e tyre arsimore dhe ekonomike po bëhet akoma më e vështirë.
Pra, kemi të bëjmë edhe me një prioritet tjetër social. Është e qartë se jemi para një situate të pazakontë, në historinë botërore. Vendimet duhet të jenë sa më të drejta dhe të merren në kohën e duhur, pasi, në të kundërt ato do të kenë patjetër efekt në të ardhmen e njerëzimit.
Një masterplan për t’u kthyer atje ku ishim para pandemisë – një axhendë e guximshme në të cilën duhet të rivendosen marrëdhëniet midis vendeve më të pasura dhe atyre në zhvillim, shihet si zgjidhja ideale nga ekspertët më të mirë të ekonomisë botërore. Kjo, sigurisht do t’i ndihmonte vendet e varfra dhe ato në zhvillim, – thotë profesoresha Duflo, – ndërsa këshillon vendet e pasura të mos mbeten thjesht vëzhguese të situatës së rëndë ekonomike. Mënyra se si e kanë menduar deri tani ndihmën për vendet e varfra, si bamirësi, është një qasje e gabuar. “Ne këtë duhet t’a bëjmë si për veten tonë”, thotë ajo, duke ditur që vendet e varfra nuk kanë të njëjtat kapacitete për t’u marrë me zgjidhjen e një krize globale dhe nëse ajo nuk zgjidhet sot, nesër kriza ekonomike botërore mund të ‘infektojë’ globin me keq se Covid.
“Duhet të ridimensinojmë plotësisht rolin dhe përgjegjësinë që kanë vendet e pasura ndaj pjesës tjetër të botës, si në kontekstin e ndryshimit të klimës”, paralajmëron profesoresha Duflo. “Problemet e klimës shkaktohen kryesisht nga vendet e pasura – por pasojat e saj ndihet kryesisht në vendet e varfra. Prandaj kërkohet solidaritet. Një Plan i ri Marshall do të ishte ideal për këtë. ”
Në foto: Abhijit Banerjee Profesor Ndërkombëtar i Ekonomisë në Institutin e Teknologjisë në Massachusetts (MIT). Esther Duflo, ish studente e tij, është Profesoreshë e Ekonomisë, e departamentit të Zbutjes së Varfërisë dhe Zhvillimit në MIT. Ata janë burrë dhe grua dhe ndanë çmimin Nobel për Ekonomi, në vitin 2019.
